Pojam utvrđenih gradova vuče poreklo još iz vremena slovenskog naseljavanja; to su bili zemljani bedemi i rovovi, ojačani drvenim palisadima. Kasnije, gradovi su od kamena a imali su različite svrhe: ili su bila utvrđenja koja su štitila prebivalište vladara, ili vlastelina, neki rudnik, manastir, glavno mesto neke župe, ili put od neke važnosti. Njihov izgled zavisio je od mesta gde su se utvrđenja nalazila kao i oružja koje se u to vreme upotrebljavalo.
Prvobitno, naši gradovi bili su namenjeni za odbranu hladnog oružja, kao što su mač, strela, kamen izbačen iz balističkih sprava, a kasnije, kada je vatreno oružje ušlo u upotrebu, naši gradovi se prilagođavaju novim uslovima i potrebama.
Utvrđene gradove obično je činio visoki zid od kamena ojačan kulama, koji je zatvarao dvorište sa zgradama. Ovaj obimni zid završavao se zubcima koji su služili kao zaštita strelcima, a ukoliko je grad imao neku pristupačnu stranu, kopan je rov kojim je tekla voda i tako ga štitila od neprijatelja; preko rova postavljan je pokretni most.
Tipično srednjovekovno utvrđenje na području opštine Brus je KOZNIK. Radi dobijanja potpunije slike o ulozi i životu grada u vreme njegovog bitisanja, potrebno je isti ispitati. Ono što se o veličanstvenom Kozniku zna je to da je ostao kao dramatično svedočanstvo o jednom vremenu čije su godine sve više i više zalazile u sumrak pada srpske nezavisnosti. Sazidan je na temeljima rimskog kastela, na teško pristupačnom brdu iznad desne obale Rasine, nedaleko od Brusa.
Osnova mu je nepravilnog oblika, a očuvani su zidovi sa tri četvrtaste kule velikih razmera i nekoliko manjih, od kojih neke samo delimično. Na jednoj strani vide se pod zidinama unutrašnjeg platna zidova tragovi podgrađa sa ostacima jedne kule. Čelnik Radič Postupović bio je zapovednik Koznika od 1413 do 1435.godine. Potvrđujući mu povelje o baštini, despot Đurađ mu je, između ostalih, dao naselja: „...prema Kruševcu selo Belo Polje, selo Buhmeti, selo Drenova, selo Budilovina, Melenti na Rasini, selo Vrbnica i selo Sebečevac u kruševačkoj vlasti, selo Kožetino donje“ (imena nekih sela sačuvana su do danas pod istim ili malo promenjenim nazivom, kao što je slučaj sa selom Melenti‑današnja Milentija, Drenova, Budilovina, Vrbnica, Sebečevac...). Milan Đ. Milićević, u svojoj knjizi Kneževina Srbija , kaže da se za Koznik priča, da se na kozama vukao kamen kada je on građen i da je u kozi „jare provrečalo“ od silna tereta, pa je po tome utvrđenje i dobilo naziv.
Veliki čelnik Radič Postupović, najveći dvorski službenik, imao je feud od 70 sela. Istakao se velikom hrabrošću u borbama protiv Turaka. Pišući o njemu, Konstantin Filosof kaže da je bio vrlo hrabar, mudar i ćutljiv čovek, koji je sa malo reči tvorio velika dela. Narodni pevači pominju ga kao Oblačića Rada i Rajka od Rasine. U Kozniku je 1405. despot Stefan potpisao dve povelje. U trgovačkom defteru Radoksne Raduzića od 1469.‑1473. spomenut je grad Koznik, u čijem je podgrađu Radoksna imao svoju trgovačku radnju. Tvrđava (kala) Koznik, odnosno nahija, 1516. godine brojala je 116 sela.
Koznik se prvi put pominje 8. avgusta 1381. godine u povelji kneza Lazara koju izdaje Lavri Sv.Atanasija na Svetoj Gori („u plemenitom gradu Kozniku“). Prema podacima iz izvora, 1402. godine u Kozniku je boravila Knjeginja Milica, a 12. septembra 1405. godine, ona izdaje Dubrovčanima povelju „sa Rasine, kada se gospodin despot ženjaše“.
Posle kratkotrajne okupacije od strane Turaka Koznik je vraćen despotu Đurđu Brankoviću 1444. godine, da bi ga ponovo zauzeli kada i Kruševac 1454.‑1455. U izvorima 1516. godine pominje se podatak da je selo Strelar bilo dužno da Kozniku isporuči 30.000 strela godišnje. Tokom 16‑og i 17‑og veka tu se nalazila turska posada, do 1689. kada Koznik zauzimaju srpski ustanici.
Prema otkrivenim ostacima maltera crvenkaste boje na kruništu jedne kule, prilikom arhitektonskih istraživanja, može se predpostaviti da je u okvirima građevine postojala i građevina sakralne namene odnosno pridvorna crkva , a da je samo utvrđenje nekada imalo odlike moravskog stila. U jugozapadnom uglu pronađena je cisterna, sa četiri filter bunara, u veoma dobro očuvanom stanju, koja je sakupljala atmosfersku vodu.
Arheološka istraživanja Koznika započeta 1970. godine , vršenjem geodetskog snimanja utvrđenja i raščišćavanjem rastinja, kao i konzervatorskih radova, prekinuta su tri godine kasnije zbog nedostatka sredstava. Sanirani su i restaurirani pojedini delovi zidova i kula , posebno najveća ugaona kula, koja je opasana sistemom prstenova od gvožđa. Rekonstruisano je šetalište i delimično obnovljeni zupci. Arheološka ispitivanja nastavljena su 1978. i trajala do 1980., kada su, opet, prekinuta zbog nedostatka sredstava. Na južnom delu tvđave, koji je niži, otkrivena je cisterna prečnika 5 metara, zidana lomljenim kamenom i krečnim malterom, a u okviru cisterne nalazila su se četiri bunara, bačvastog oblika, pokrivena velikim kamenim pločama, u kojima je zatečena čista i bistra voda. Spomenute radove vršio je Zavog za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva.
Pored Koznika, na području opštine Brus postoji još mnogo evidentiranih lokaliteta sa ostacima gradova ili utvrđenja, na osnovu kojih se sigurno može zaključiti da je na ovom području u rimsko doba a i kasnije u srednjem veku, postojao čitav sistem utvđenja koja su najverovatnije štitila rudnike na Kopaoniku. Evo tih lokaliteta:
GRABOVNICA: lok. GRADIŠTE ili GOBELJA, gde postoje ostaci jednog srednjovekovnog grada‑utvrđenja, na 500 m. istočno od Brusa, sa leve strane Rasine, na jednom kupastom bregu. Grad se prostirao na dva brega koji su međusobno povezani jednom prirodnom gredom preko koje je išao zid. Zidana je od pritesanog kamena koji je sačinjavao lice zida i kamena trpanca koji je činio jezgro zida. Pošto je očuvan samo u temeljima, to se debljina zida i sam oblik grada nije mogao utvrditi, ali se zapaža da se utvrđenje sastojalo iz dva dela. Prvi deo opasan je zidom koji prolazi sredinom brda a drugi obuhvata vrhove brega gde su postojale dve donžon kule. Jedna je na jednom a druga na drugom vrhu. Zbog svog položaja koji dominira okolinom i ima pregled doline Rasine i puteva koji su u srednjem veku tuda prolazili, može se zaključiti, odnosno predpostaviti, da je ovaj grad u srednjem veku služio kao odbrana manastira Lepenca i ostalih objekata tog perioda.
GORNJE LEVIĆE: lok. BELIĆSKA ČUKA ili GRADAC, iznad sela Đerekare, gde se nalaze ostaci srednjovekovnog grada odnosno njegovi temelji. Zidan je od lomljenog kamena i krečnog maltera.
DUBCI: lok. GRADIŠTE gde se, takođe nalaze ostaci srednjovekovnog utvrđenja zidanog od lomljenog kamena i maltera.
ZLATARI: lok. GRADIŠTE je na kupastom bregu na sastavu Gradiškog i Suvajskog potoka, sa ostacima srednjovekovnog utvrđenja koje bi, zaključujući po samom terenu, trebalo da ima oblik nepravilne elipse. Građen je od lomljenog kamena i maltera.
VLAJKOVCI: više arheoloških lokaliteta i to, uglavnom, utvrđenja: lok. RADPORT, na kojem se nalazilo utvrđenje koje potiče iz rimskog perioda, ali je živelo i u srednjem veku, a to se da zaključiti po čestoj pojavi tegula i rimske keramike; lok. KARAULA, na kojem se, po pričanju meštana, prilikom kopanja nailazi na zidove zidane ciglom; lok. KULINA, po svom nazivu ukazuje na postojanje nekog starog utvrđenja koji se danas golim okom ne može uočiti.
Dakle, svim pomenutim lokalitetima predstoji arheološko ispitivanje, kako bismo dobili tačnu sliku o njima a sa sigurnošću možemo reći da je u srednjem veku pa i ranije u rimskom dobu, postojao intenzivan život na ovom području.
Korišćeni izvori: Građa Zavičajne etno-zbirke K.C.Brus
Obradila: 23.10.2008. Mirjana Gašić, etnolog
