Po svojim prirodnim i geografskim odlikama područje Brusa koje zahvata ogranke Kopaonika, dolinu Rasine i deo plodnog župskog vinogorja, imalo je povoljne uslove za stvaranje naseobina u najranijim periodima, no njihova osnovna karakteristika je nedovoljna, gotovo potpuna neistraženost.

Manastir Milentija

Raspoloživi fond kulturno­‑istorijskih spomenika najviši sadržaj ima u vreme despota Stefana, pa je tako Manastir Milentija odnosno njegovi konzervisani ostaci – jedna od najlepših i najraskošnijih sakralnih građevina Moravske  Srbije; posvećena je sv. Stefanu, a potiče s početka 15. veka. Izraziti predstavnik „moravske škole“ je manastirska crkva „Sv.Stefan“ u Lepencu, koja spada među najveće manastire svoga vremena (kraj 14. početak 15. veka).

 Na teško pristupačnom terenu, iznad desne obale Rasine, nedaleko od Brusa, na temeljima rimskog kastela – sazidano je utvrđenje Koznik, sa osnovom nepravilnog oblika. Očuvani su zidovi sa tri četvrtaste kule velikih razmera i nekoliko manjih. Zapovednik Koznika od 1413. – 1435. godine bio je čelnik Radič Postupović, koji je imao feud od 70 sela. Istakao se hrabrošću i izvanrednim poznavanjem ratnih veština u borbama protiv Turaka. Narodni pevači pominju ga kao Oblačića Rada i Rajka od Rasine. Tvrđava – kala Koznik, odnosno nahija Koznik, 1516‑e godine brojala je 116 sela. 

Crkva „Sv. Petra i Pavla“ u Krivoj Reci građevina je koja je simbol velikog stradanja naroda ovog kraja iz vremena II sv. rata. Sagrađena u 17‑om veku (od 1618 ‑1621.) ona je osvedočenje graditeljske aktivnosti u vremenu kada su Turci, uz obilje nevolja koje su sobom nosili, sprečavali svaki kulturni napredak. Još neke građevine, kao što je crkva „Sv.Bogorodice“ u Borancima, mogu da posluže kao dokaz te i takve graditeljske radinosti.  

Period Obrenovića na ovom području tekao je u znaku stalnih težnji ka graditeljdkoj renesansi. Crkva u Brusu koja nosi naziv „Sv.Preobraženje“ potvrda je takvih ambicija. Podignuta je u 19‑om veku  (1836.) u doba kada je knez Miloš težio da obnovi i sagradi niz zdanja u oslobođenoj Srbiji.

Crkva Sv. Preobraženje

 Pored pomenutih manastira i crkava, kao svedoci nekadašnjeg intenzivnog crkvenog života na području Brusa, stoje manastir Strmac i crkva „Sv.Arhanđela Gavrila“ u Dupcima.  

Na ovom području ima dosta ostataka gradova i utvrđenja, crkava i crkvina kao i srednjovekovnih i starih srpskih grobalja. Po tim ostacima može se sa sigurnošću zaključiti da je ovde u rimsko doba a i kasnije, u srednjem veku, postojao ceo sistem utvrđenja koja su, najverovatnije, štitila rudnike na Kopaoniku.  

Kada govorimo o kulturno‑istorijskim spomenicima ne možemo a da ne spomenemo objekte folklorne arhitekture koji su se, manje‑više, do današnjeg dana održali i koji svojim načinom gradnje i originalnim izgledom zaslužujuda se sačuvaju od zaborava (interesantne kuće moravskog tipa, čatmare, privredni objekti okućnice, zgrade daščare‑vodenice na Graševačkoj reci, koje privlače posebnu pažnju, kao i jedinstveni primerci podruma‑poljana u vinogradima).

 II

 Velike seobe stanovništva dogodile su se kada su Turci zagospodarili srpskim zemljama. Usled preteranog ugnjetavanja i krajnje nesigurnog života, došlo je do mnogih migracionih kretanja preko kruševačkog kraja, od juga prema severu i obrnuto. Mnogo puta ljudi su napuštali svoj rodni kraj i tražili utočište u sigurnijim planinama, a bilo je i doseljavanja, zbog čega se ovaj deo naše zemlje ubraja u metanastazičku oblast. Za vreme turskog prodiranja i povremenog upadanja, stanovništvo se iz kruševačke kotline i okoline selilo na sever od Save i Dunava i u  planinske predele, tj. priključivalo se Kosovskoj i Moravskoj struji, čiji su putevi vodili preko kruševačkog sreza. 

Sa Kosova se doseljavalo srpsko stanovništvo ( kosovska struja) i prelazilo preko Kopaonika. Iz Albanije i Moravsko‑vardarske doline seobe su, takođe, bile česte. Srbi su se iseljavali iz svojih predela u periodu od XIV ‑ XVIII veka, a naseljavanje ovog kraja počinje u XVIII veku za vreme slabljenja i povlačenja Turaka u gradove. Najveći deo sreza naseljen je stanovništvom sa Kosova i to naročito u dolini i slivu reke Rasine. 
Severni deo sreza naseljavali su pretežno stanovnici sa Peštera, iz Crne Gore i Hercegovine (dinarska struja ) i to prvo planinske predele, pa tek kada su se prilagodili toj sredini, silazili su oko Morave. Treća struja bila je ona s juga (južno‑moravska) koja je postepeno nastanjivala dolinu Morave.

 III

 Po oslobođenju od Turaka, prema prirodno‑geografskom položaju, naselja su se prvih decenija razvijala pretežno u kotlini i po dolinama reka i potoka, kao i planinama (tako je nastalo naselje Brus, u dolini reke Rasine i Graševke, a sela, razbijenog tipa, po obroncima Kopaonika).  

Posle 1833. godine, uz Kruševac, formirala su se još dva mala ekonomska i administrativna središta kruševačkog kraja – Trstenik i Brus. Pouzdano se zna da je 1837. godine u Brusu boravio Jovan Obrenović i da je Brus te godine bio varošica.1). Bilo je to 18‑og jula 1837., što znači da je Brus tada bio centar ovog kraja. Već 1846. Brus je imao 52 domaćinstva i 82‑e poreske glave. Godine 1859. Brus je imao 66 domaćinstava i 416 poreskih glava, a u 1857‑oj godini Brus se spominje kao varoš u srezu Kozničkom. 2). Svi ovi podaci govore da je naselje Brus doživelo nagli razvojod 1833. godine.  

O razvoju Brusa kao gradskog naselja govori i podatak o osnivanju čitaonice u Brusu. Deo teksta koji govori o tome (a koji se nalazi u knjzi Branka  Peruničića, Kruševac u jednom veku) je ovaj:

 
„Načelniku sreza Kozničkog

 Izvešće

 Na zahtevanje vaše usled preporuke g. Ministra prosvete i crkvenih dela o stanju naše čitaonice bruske izveštavamo vas:

 Da je naša čitaonica ustanovljena 1871. godine, 30. novembra. Čitaonica je imala za ovu

 1874. godinu članova 19. Svaki član plaćao je za ovu godinu uloga godišnje po 32 groša čarš, a prošlih godina po 40 groša čarš.

 Cela je imovina čitaonice preko rashoda za ovu godinu koji u gotovini i koje u stvarima svega 692 groša čarš.

 Opština bruska podpomaže našu čitaonicu svojom zgradom tj. stanom bezplatno i jednim listom, Škola.

 Čitaonica drži svega 4 lista novina: 1. Srpske novine, 2. Budućnost, 3. Glas javnosti i4. Istok. Stranih novina ne drži čitaonica nijednih. Knjiga ima u svojoj knjižnici 10 i dve slike u većem formatu.

 28. decembra 1874. god. U Brusu

Upravni odbor

 Čitaonice bruske„

 Pored čitaonice vredno je spomenuti prvu Osnovnu školu u Brusu koja postoji, prema letopisu, od 1847. godine. U tom letopisu stoji da je prva škola bila smeštena u crkvenoj zgradi, a da je prvi učitelj bio terzija. No, evo citata iz letopisa: „Deca su bila raznog uzrasta , a prvi učitelj bio je neki terzija, koji je šio pamuklije i aršinom učio decu da uče azbuku (az, buki, glagolji...). Škola je ostala u crkvenoj zgradi sve do 1876. godine kada je bila završena nova škola zbog koje je hteo da ode na robiju tadašnji predsednik opštine i poslanik  Milan Knežević zato što je sazidao školu „hipermodernu“ (veliki prozori i plafon visok preko 2,5 metra). Na njoj je izgrađena i zvonara odakle su velikim zvonom deca pozivana u školu.“

 Ova škola je srušena drugom polovinom 20‑og veka, a od nje je sačuvano samo staro školsko zvono izrađeno 1870. godine.

Osnovna škola u Brusu

 No, da se vratimo još u dalju prošlost Brusa  i spomenemo važnu činjenicu da je u ovom kraju još 1426. godine bilo Dubrovčana što potvrđuje jedno pismo u kojem se pominje brusko selo Livađe na Graševačkoj reci, koje i danas postoji. Postoje dokazi da je i na severnim padinama Kopaonika žive rudarske delatnosti bilo još u 15‑om veku – vidljivi su ostaci gvozdene rude koja je, kao i ona sa severnijeg Srebrnca, prerađivana u topionicama na Graševačkoj reci.  

U dokumentima o razvoju Brusa stoji zabeleženo da je čaršija Brus 1857. imala 8 sitničarskih radnji, a pouzdano se zna da je 1909. godine Brus bio mesto sastanka regenta Aleksandra Karađorđevića i bugarskog  Ferdinanda. Sastanak je održan u zgradi nekadašnje odnosno u to vreme privatne kuće porodice Jeličić iz Brusa, razgovaralo se o Balkanskom sporazumu. 

Kada je Feliks Kanic putovao kroz Srbiju 1860. godine, zabeležio je o Brusu: „ Brus je varošica  grupisana oko svoje nove škole i bele crkve. Na tu crkvu Hristovog preobraženja upućene su, pored male čaršije, četiri parohije sa 42 naselja. Varošica prijatno odudara od ubogih pastirskih naselja na Kopaoniku i ako bi se na padinama ove planine opet oživelo rudarstvo, njen značaj bi mogao znatno da poraste. Prodavnice su bile pune davno demodiranih proizvoda bečke industrije: šarenih maramica, đinđuva od bronze, veštačkog cveća, ikona, ogledala, narukvica, ogrlica, igala i drugih sitnica za ukrašavanje srpskih seoskih lepotica.“3). 

Kada govorimo o prošlosti Brusa, moramo da spomenemo da su mnoga današnja sela starija od Brusa. To su, uglavnom, kopaonička i župska sela a što je i razumljivo kada se uzmu u obzir istorijski, ekonomski i prirodno‑geografski uslovi za nastanak i razvoj pojedinih mesta  u vreme njihovog nastajanja.  

U narodu je rašireno verovanje da je u ovom kraju rođen car Lazar i da je on lično zasadio u selu Botunji vinovu lozu od koje „šira“ ostaje trajno slatka. 4).  

Sela na Kopaoniku su vrlo često okružena lepim šumama javora i jasena – piše Kanic. Kuće u njima su građene na osobit način. To su većinom visoki i strmi krovovi „na dve vode“ zatvoreni na zabatnim stranama vertikalnim daskama. S unutrašnje strane uglavljeni jaki direci i poprečne grede daju ovoj jednostavnoj konstrukciji veliku čvrdtinu. Ograda je brižljivo opletena tanko cepanim, širokim letvama. Mali ambari i koševi postavljeni na direke pletu se na isti način. Međutim, unutrašnje uređenje kuće slično je kao i u ostalim krajevima. U imućnijim kućama vidi se više ćilimova, jastučića, ikona, luksuznog stakla i skupocenog oružja. Sloj svežeg sena na dobro nabijenom podu – to je ležaj za spavanje. Seljak se prostre po njemu u potpunoj odeći, gost sledi njegovom  primeru, zamota se koliko može u svoj ogrtač i na tom primitivnom ležaju većinom spava isto tako dobro kao i na fino ispletenom žičanom madracu Zapada. U toku noći, neko od mlađih, stalno održava vatru na ognjištu. Ako je u kući neki ugledan gost, to će činiti više njih, ponekad i sam starešina, kao neka vrsta počasne straže“ 5).(Feliks Kanic je boravio u kući kmeta u Brzeću).

IV

Od kraja 19‑og veka (1899.) Brus je sresko mesto. Središte je novouspostavljenog Kopaoničkog sreza  sve do 1953. godine.  

Posle II sv. rata Brus nije uspeo da zabeleži brži razvoj, te je dugo spadao u nedovoljno razvijena područja. Prvi industrijski radnici javljaju se 1961. godine. Zbog velike posleratne oskudice dolazi do naglog odseljavanja stanovništva Brusa u industrijski razvijenija područja (Kruševac, Golubovac, Beograd, a određen broj bruskog stanovništva odlazi u Banat). Po završetku rata, Brus napuštaju mnogobrojne slovenačke porodice koje su doseljene za vreme rata (1941., postoji pisana dokumentacija o broju slovenačkog stanovništva u bruskoj opštini). 

Po svom geografskom položaju, Brus zauzima mesto u centralnom delu Srbije zahvatajući severoistočni deo Kopaonika, po dužini istok‑zapad oko 55km. i po širini sever‑jug oko 75km. Brus je podeljen na dve osnovne celine. Veću celinu čini kopaonički planinski masiv, a drugu, manju, čini ravničarski deo sa Župom. Površina opštine je 605,6km2 na kojoj živi 24.581 stanovnik u 4.945 domaćinstava i 58 naseljenih mesta (po popisu iz 1971. godine). Od ove površine, obradivi deo čini 21.442 hektara, odnosno 35,3%.  

Kako i sama tema odnosno naslov ovog rada nalaže da opština Brus bude sagledana u celini od postanka do danas, sigurno je to da postoji još mnogo toga istraženog i neistraženog, napisanog po drugim tematskim naslovima vezanim za prošlost Brusa i njegove okoline, te ovaj rad  u sažetom obliku samo  ukazuje i predstavlja  važne momente vezane za njegovu dalju i bližu prošlost.  

Kulturni centar Brus, Zavičajna etno-zbirka
18. septembar 2008.
Obradila: Mirjana Gašić, etnolog

BIBLIOGRAFIJA
Branko Peruničić, Kruševac u jednom veku, 1) str:241.,2) 571.
Feliks Kanic, Srbija, zemlja i stanovništvo 2 . 3) str:77‑79., 4) str:80, 5) str: 55.
Kulturni‑istorijski spomenici na području opštine Brus, Studija Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva, Kraljevo 1968.
Etnološka pisana dokumentacija Mirjane Ivezić Gašić , etnologa (istraživanja na bruskom području po različitim etno‑temama), Etnografska zavičajna zbirka Kulturnog centra Brus.

• Brus
• Istorija Brusa