Znatan broj crkvina i groblja na teritoriji bruske opštine ukazuje na činjenicu da je tu, u određenom vremenskom periodu, bio razvijen intenzivan kulturni život tadašnjeg stanovništva. To potvrđuje monumentalna sakralna arhitektura koja je svoj puni izraz dostigla u manastirima i crkvama, zadužbinama vladara i vlastelina. Sačuvanih ostataka – predstavnika stilova koji su prethodili stilu Moravske škole – nema (možda ih je i bilo, ali su, tokom vremena, nestali).
 |
| crkva Sv. Stefana u Lepencu |
Izraziti predstavnik Moravske škole je manastirska crkva Sv. Stefana u Lepencu, sagrađena pored Rasine. Spada među najveće manastire svoga vremena (18X8m) – 15. vek. Na osnovu materijala i načinu zidanja, zaključuje se da je crkva zidana u dva perioda. Započeta je veoma smišljeno, kao jedna od najlepših građevina Moravske škole, ali je izgradnja prekinuta na visini od oko 3m, verovatno zbog smrti ktitora i nesrećnih prilika koje su naišle; završena je kasnije, ali sa skromnijim umetničkim i materijalnim mogućnostima.
Ostaci nejasnih površina fresaka pokazuju da je unutrašnjost bila živopisna. Nema podataka kada je manastir opustošen i prestao sa radom, ali pošto su vidljivi tragovi gorenja, očigledno je da je rušen i spaljen. Posle Drugog svetskog rata crkva je obnovljena. Postoje indicije da je crkvu sagradio čelnik despota Stefana Lazarevića – Radič Postupović (kojem je, prema izvesnim podacima, pripadao i poznati srednjovekovni grad Koznik, podignut na kupastom, nepristupačnom brdu, iznad desne obale Rasine, nedaleko od Brusa ). Po legendi, crkvu je podigao sin kneza Lazara Hrebeljanovića – Stefan.
 |
| Manastir Milentija |
Svedoke jedne od najlepših i najraskošnijih sakralnih građevina Moravske Srbije, predstavljaju konzervisani ostaci manastira Milentije. Crkva je posvećena Sv. Stefanu, a monumentalnost građevine navodi na predpostavku da je osnivač sam despot Stefan ili, možda, Radič Postupović. Potiče s početka 15. veka. U ruševinama je otkriveno izuzetno bogatstvo klesane ornamentike, čiji su najlepši i najvredniji fragmenti preneti u Narodni muzej u Beogradu, dok se ostali brojni primerci čuvaju u kruševačkom Narodnom muzeju. Objekat je otkrila i izvršila potrebnu konzervaciju Gordana Tomić, kustos narodnog muzeja u Beogradu.
Pod turskom dominacijom, razvoj umetnosti na području bruske opštine je prekinut. No, sa obnovom Pećke patrijaršije 1557. godine, stvaraju se povoljni uslovi za stvaralačke poduhvate u oblasti crkvene arhitekture. Svedočanstvo tog procesa predstavlja crkva Sv. Petra i Pavla u Krivoj Reci, koja je obnovljena posle Drugog svetskog rata. Njen skroman izgled pokazuje da je nastala u teškim vremenima ropstva pod Turcima. U natpisu na istočnom zidu crkve iznad vrata, ispisani su vreme gradnje i ime investitora. Početak gradnje crkve vezuje se za maj 1618. godine, a završena je 1621, kada su i freske islikane. Investitor je bio neki pop Vuken. Iako fragmentarno, natpis na zidu krivorečke crkve je dragoceni svedok o vremenu kada je crkva podignuta. Evo kako glasi: „Voljom oca, pomoću sina i sadejstvom svetog duha poče se graditi ovaj sveti i božanstveni hram svetih apostola Petra i Pavla godine 7126 meseca maja a dovrši se meseca oktobra i popisa se godina 7129 trudom i podvigom popa Vukena sa svima kmetovima. I te godine velika nevolja beše svuda i te godine turski car pođe na lehe i te godinebeše velika neprilka radi ubistva u selu te se dobri tutori boga radi trudiše...“ Crkva se nalazi usred sela, na jednom uzvišenju. Dosta je niska i bez uobičajenih kupola. Moravska slikarska škola je u ovom periodu već na silaznoj liniji, ali se njen utisak ipak oseća na freskama krivorečke crkve. Daleka legenda povezuje crkvu sa sudbinom tri devojke sakrivene u njoj da ne bi bile odvedene u harem jednog bega. No, uz pomoć turskih udvorica, beg pronalazi sakrivene devojke i ubija ih.
Još jedna tragedija, stvarna i velika, koja se dogodila u Krivoj Reci, vezana je za ovu crkvu. Oktobra meseca, 1942. godine, okupator je streljao oko tri stotine lica, polovinu življa – sve one koji su se tada našli u selu. Jednu grupu streljanih odvukao je u crkvu i zapalio je. Ovom strašnom zločinu odoleo je jedan ratnik sa sabljom u ruci i gnevom u očima, pri dnu bočnog zida, sasvim razorenog od eksplozije; stoji kao simbol stradanja i borenja srpskog naroda. Ispod natpisa koji stoji iznad crkvenih vrata, sa leve strane do vrata, umetnički je oblikovana Bogorodica sa Hristom, što pretstavlja jasnu sliku likovnih problema toga doba, kada je starim ikonografskim obrascima dato novo tumačenje. Posebnu pažnju privlači kompozicija svetaca. Za legendarnu izgradnju crkve u Krivoj Reci vezana je ličnost popa Vukena, kako je već spomenuto. Evo te legende: u teška turska vremena, teško je bilo dobiti ferman (dopuštenje) za podizanje crkve. Krivorečki pop Vuken pošao je lično samom sultanu da izmoli dozvolu za zidanje crkve. Priča kaže da je pop Vuken bio ogroman i strašan, čije se lice nije videlo od guste brade i brkova. Sultanu je pop bio smešan, pa je hteo sa njim da se našali. Naredio je da pop večera u dvoru i da mu se za večeru donese med. Sultan je mislio da će se pop, onako kosmat, sav umazati medom i da neće biti u stanju da večera. Međutim, mudar pop je medom namazao prste, takvima prilepio brkove sa bradom i lepo večerao. U vezi sa krivorečkom crkvom postoji još jedan detalj kojeg treba spomenuti. U njenoj blizini nalazi se grob nekad čuvenog hajduka Radosava Jerca, koji je hajdukovao sa svojom ženom. Bio je ogromnog rasta i snažne građe. Turci su ga se bojali, pa su potplatili ljude da ga ubiju. Njih devetoro reše da ga na prevaru uhvate. Jedni su ga brijali, a drugi puškama pripucali u leđa. Njegova žena donela je iz Studenice ploču od jedanaest velikih čovečjih stopa i stavila na grob. Na krstu je uklesan lik Radosava sa velikim brkovima i sa dve male puške i fišeklijama.
Crkva u Brusu – Sv. Preobraženje, sagrađena je 1836. godine. To je skromna jednobrodna građevina sa polukružnom oltarskom apsidom i masivnim zvonikom na zapadnom ulazu. Od prvobitnog ikonostasa, kojeg je naslikao „moler Janja“, sačuvano je nekoliko ikona.
Obradila: Mirjana Gašić, etnolog
