Sveti Arhijerejski Sabor Srpske Pravoslavne Crkve je na svom redovnom zasedanju u Beogradu 24. maja 2017. godine, na predlog punoće Eparhije vranjske na čelu sa Njegovim Preosveštenstvom Episkopom vranjskim g. Pahomijem, u diptih Svetih uvrstio Svete surduličke mučenike (više hiljada stradalih, po zvaničnim podacima nekoliko komisija i to:
1) Međusavezničke komisije za ispitivanje kršenja Haške konvencije od strane Bugara u okupiranoj Srbiji 1915-1918. godine, formirane 1919. godine na čijem se čelu nalazio dr Rudolf Arčibald Rajs, švajcarski građanin, doktor prirodnih nauka i šef laboratorije na Lozanskom univerzitetu;
2) Međunarodne komisije o bugarskim zločinima nad Srbima od 1915-1918. godine, formirane 1919. godine, na čijem se čelu nalazio američki novinar Vilijam Drajton;
3) Izveštaj surduličke opštine od 1919. godine) iz okupirane Srbije među kojima su bili i Mitropolit skopski Vikentije (Krdžić), episkop prizrenski Nikifor (Perić) i iguman manastira Sveti Prohor Pčinjski Vladimir Protić sa celokupnim bratstvom postradale u Prvom Svetskom ratu u periodu od 1915-1918. godine, od bugarskog okupatora.
Za dan praznovanja Mučenika surduličkih, Sveti Arhijerejski Sabor je odredio 29. maj, dan kada su njihove svete mošti pohranjene u spomen-kosturnicu 2010. godine. Mošti mučenika bile su pohranjene u spomen-kosturnici u Surdulici koja je podignuta 1924. godine. Želeći da uništi svaki trag o zločinima iz Prvog svetskog rata, bugarski okupatori su 1943. godine srušili do temelja spomen-kosturnicu, a mošti su zakopali na više lokacija u Surdulici. Jedna lokacija bila je na surduličkom Starom groblju.
U proleće 2009. godine promislom Božjim, a prilikom izgradnje porodične grobnice, čudesno su se projavile mošti mučenika. To je bio znak da Gospod želi da njegovi Sveti konačno nađu svoj mir, pa su na inicijativu, zalaganje i trud Crkvene opštine Surdulica i Eparhije vranjske 29. maja 2010. godine svečano prenete, vraćene i pohranjene u spomen-kosturnicu, koja je obnovljena 2009. godine.
O stradanju na Jugu Srbije u vreme Bugarske okupacije
Prilikom povlačenja srpske vojske i dela stanovništva ka jugu Stare Srbije i prema Albaniji, tokom okupacije od strane bugarske okupacione vlasti došlo je do stravičnih zločina u tom delu naše zemlje, a naročito u Surdulici i njenoj okolini. Bugarski okupator je zločine vršio nad viđenijim Srbima iz svih delova Srbije, posebno nad Srbima iz Istočne Srbije, Vardarske Makedonije i sa Kosova. Među žrtvama zločina veliki je broj sveštenika, sveštenomonaha, učitelja, sudija, trgovaca, oficira, dece, a ima i visokih crkvenih velikodostojnika, kao što su Mitropolit skopski Vikentije Krdžić, Episkop prizrenski Nikifor Perić, iguman manastira Svetog Prohora Pčinjskog Vladimir Protić sa celokupnim bratstvom.
Surdulica je poslednje mesto, pre bugarske granice, gde su viđeniji Srbi spremani da budu internirani i angažovani na težak i prisilan rad u Bugarskoj. Ali, po tajnim spiskovima iz mesta iz kojih su slati zarobljenici, mnogi nisu prešli bugarsku granicu, već su svoj život skončali u okolini Surdulice. Broj ubijenih je od šest do osam hiljada, zato što Bugarska nikada nije htela da otvori svoje državne arhive u kojima su precizno dati spiskovi i broj stradalih. Mesta na kojima su posle rata pronađeni ostaci pobijenih Srba su sledeća: Duboka dolina na ulazu u Surdulicu iz pravca Vladičinog Hana, Vlaški dol na putu za selo Alakince, Kalifer kod današnjeg Sanatorijuma prema selu Ćurkovica, Popov most, Zankova livada, Radičeva njiva, Tršina livada i mnoga druga mesta.
Po završetku rata 1918. godine savezničke komisije su posetile Surdulicu i izdale dokumenta o bugarskim zločinima na francuskom jeziku u Parizu 1919. godine. U tim dokumentima -
1) Međusavezničke komisije za ispitivanje kršenja Haške konvencije od strane Bugara u okupiranoj Srbiji 1915-1918. godine, formirane 1919. godine na čijem se čelu nalazio dr Rudolf Arčibald Rajs, švajcarski građanin, doktor prirodnih nauka i šef laboratorije na Lozanskom univerzitetu;
2) Međunarodne komisije o bugarskim zločinima nad Srbima od 1915-1918. godine, formirane 1919. godine, na čijem se čelu nalazio američki novinar Vilijam Drajton;
3) Izveštaj surduličke opštine od 1919. godine - detaljno se dokazuju svirepa ubistva i broj ubijenih Srba od strane bugarske okupacione vojske.
Jedan od članova savezničke komisije novinar Vilijam Drajton daje poseban izveštaj, a doktor Arčibald Rajs, iz onoga što je mogao da vidi u oktobru 1918. godine, daje procenu od oko dve do tri hiljade ubijenih. On navodi lokacije, način ubijanja kao i imena neposrednih izvršilaca. Posle rata identifikovano je oko stotinu žrtava koje su u desetinama sanduka pohranjene u spomen-kosturnici izgrađenoj u sklopu škole koja je u to vreme sagrađena sa ciljem obrazovanja ratne siročadi. Kapela je sagrađena na severnoj strani škole jer se na severnoj strani ispod uzvišenja na kome je škola nalazio sabirni logor za stradalnike internirane u Bugarsku u periodu od 1915. do 1918. godine. Posle izgradnje i osvećenja škole sa kosturnicom, kojem su prisustvovali kralj Aleksandar Karađorđević i kraljica Marija, Patrijarh srpski Dimitrije, mnogobrojni episkopi i ministri, svakog 28. juna pomen žrtvama je obeležavan svetom Liturgijom i parastosom.
To je trajalo do Drugog svetskog rata kada je Surdulica ponovo potpala pod bugarsku vlast. U aprilu 1941. godine Kosturnica je potpuno demolirana i oskrnavljena, a u jesen 1943. godine sravnjana sa zemljom. Kosti pobijenih Srba su tajno sahranjene na starom surduličkom groblju, blizu šume, tako da niko od meštana nije znao gde se tačno nalaze. Posle Drugog svetskog rata nenarodna komunistička vlast je zatirala sve o srpstvu i Srbiji, pa tako nije bilo popularno pokretati pitanje o obnovi spomen-kosturnice. Tek krajem osamdesetih godina dvadesetog veka, SUBNOR i lokalno opštinsko rukovodstvo pokrenuli su to pitanje, ali se zbog ratova i raspada SFRJ stalo sa obnovom.
Na inicijativu predsednika udruženja Stara Surdulica prof. Tomislava Radjičića sa Građevinskog fakulteta Univerziteta u Nišu krajem 2003. godine počela je obnova, da bi 2006. godine kapela konačno bila završena. Početkom 2009. godine, pri izradi porodične grobnice (porodica Lakićević i Hasal, predaka mati Fotine, igumanije manastira Beška na Skadarskom jezeru u Mitropoliji crnogorsko-primorskoj), na surduličkom Starom groblju projavile su se kosti surduličkih mučenika. Do kraja godine one su očišćene i pohranjene u osamnaest sanduka napravljenih po projektu Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Niša, a 29. maja 2010. godine svečano su prenesene u kriptu obnovljene spomen-kosturnice. Prisutan narod je svoj dug prema nedužnim Srbima odužio sa nadom da su mučenici konačno, posle skoro jednog veka, našli svoj mir.
Istorija spomen-kosturnice u Surdulici je istorija srpskog naroda u Vardarskoj Srbiji, Kosovu i Metohiji, istočnoj i južnoj Srbiji, puna nesreća, zatiranja i zataškavanja zločina. Ovom delu srpskog naroda često je osporavano da u sebi ima pravi nacionalni srpski duh. Od najezde Turaka, na vetrometini granica, carstva, vojski, buna, uvek u zbegu, pokretan srpski narod je ostao bez svedočenja o svojoj prošlosti, jer su dokumenti u nemirnim vremenima spaljivani, nestajali u plamenu, prestajali da svedoče o herojskom opstajanju naroda na ovim prostorima.
Tačan broj stradalih Srba u Surdulici i okolini nikada neće biti poznat zato što bugarski arhivi u Sofiji, verovatno, nikada neće biti otvoreni da pokažu tačne spiskove, odnosno imena i prezimena ljudi stradalih samo zato što su Srbi, da bi se uništio srpski nacionalni duh i da se, po bugarskim planovima, nikada ne bi oporavio i povratio.
Sistematsko ubijanje, na prvom mestu sveštenika, učitelja i druge intelektualne elite, napravilo je pogodno tle za pojavu komunizma između dva svetska rata, kao i u posleratnom periodu, što će se, za Srbe na ovim prostorima, a pogotovo u Vardarskoj Srbiji i na Kosovu i Metohiji, na kraju 20. veka, pokazati kao nacionalna katastrofa, na prvom mestu u vidu odnarođavanja velikih delova srpskog naroda.
izvor: spc.rs i Eparhija vranjska
