U ovom radu govori se o doseljavanju srpskog stanovništva na prostoru blaževačkog kraja posle velikih seoba Srba 1690. i 1739. godine, formiranju naselja na ovom prostoru, kao i meštanima ove regije koji su 1834. godine posedovali vinograde u pojedinim poljanama u Župi.

Već sa prvom pojavom Turaka na Balkanskom poluostrvu, a naročito nakon osvajanja dela Balkana, dolazi do manjih migracija stanovništva u Srbiji, pa i u blaževačkom kraju, mada su bile gotovo neznatne. U prva dva i po veka turske vladavine narod je ovde živeo kao i pre, dosta teško, jedino što je sada imao vrhovnu vlast Turaka. U administrativnom pogledu blaževački kraj pripadao je sandžaku Aladža - Hisaru sa sedištem u Kruševcu, koji se delio na osam kadiluka; inače pomenuti sandžak bio je u sastavu beglerbegluka Rumelija. Blaževačka oblast pripadala je Kuršumlijskom kadiluku.

Turci su uveli svoj feudalni spahijski sistem. Ranije feudalne baštine zamenjuju spahilucima. Pokorenim seljacima nametnute su nove obaveze i porezi. Nerado je raja sve to prihvatala, ali je bila nemoćna da se suprotstavi moćnoj sili. Raja je bila u obavezi da spahijama predaje desetinu od proizvoda, za stoku su morali da plaćaju žirovnicu, porez na svaku košnicu, vodenicu. Svaki oženjeni muškarac plaćao je spahiji po dva groša, a neoženjen po trideset para. Pored obaveza prema spahijama raja je imala i posebne obaveze prema sultanu. Sve ove navedene dažbine ukazuju na to da je život i položaj srpske raje pod Turcima bio veoma težak.¹

U etnografskom pogledu na ovom prostoru za prva dva i po veka nema gotovo nikakvih promena. Nema sumnje da je bilo izvesnog seljakanja, premeštanja i povlačenja sa vojskama koje su ovuda prolazile, ali sve je to bilo manjeg i lokalnog značaja. Ovaj kraj je i u ovo doba imao potpuno srpsko obeležje. Tako će ostati do velikih seoba Srba.

"U poznatom prodoru cesarsko - austijske vojske u Srbiju 1688 - 1690. godine, Župa sa Kopaonikom i gornjom Toplicom učestvovala je živo u vojevanju sa Turcima za oslobođenje legendarnog Kosova i ostalih krajeva Stare Srbije i njenim kraljevskim i carskim prestonicama: Prištine, Prizrena i Skoplja.“²

Iz navedenog citata jasno se vidi da je stanovništvo Župe, Toplice pa i blaževačkog kraja uzelo aktivno učešće u ustanku srpskog naroda protiv turske vlasti. Sa povlačenjem austrijske vojske iz Srbije, 1690. godine dao se u seobu i veliki broj Srba sa patrijarhom Asenijem III Čarnojevićem. Naime, stanovništvo se bojalo turske odmazde, zato što su se digli na ustanak i stavili na stranu austrijske vojske. U seobu se dalo stanovništvo iz Stare Srbije, Kosova, Metohije, Toplice, Starog Vlaha i drugih krajeva Srbije. Tom prilikom se odselio i deo stanovništva iz našeg kraja jer je jedan od pravaca seobe išao preko ovih prostora.

Dakle, velike etničke promene nastaju u Toplici i našem kraju tek posle Austro - turskih ratova i seoba Srba u Austriju 1690. i 1739. godine. Tada su se Srbi u velikim masama priključili austrijskoj vojsci koja se povlačila, te je pored ostalih krajeva i Toplica opustela. Naš kraj u ovo vreme bio je retko naseljen i svakako da se veći deo stanovništva i sa ovog prostora dao u seobu. Međutim, u toku pa i posle velikih seoba na ovom prostoru bilo je još uvek Srba, ali u vrlo malom broju, koji su se povukli dublje u šume i nepristupačne predele kako bi izbegli bes i surovu osvetu Turaka.

Kod Jovana Cvijića imamo podatke o seobama unutar samog Balkanskog poluostrva. Po njemu bitne su dve migracione struje: dinarska i kosovsko - metohijska struja. Najjača je bila dinarska struja sa prostora stare Raške, sa crnogorskih brda i iz Hercegovine, kao i kosovsko - metohijska struja sa prostora Kosova i Metohije. Po Cvijiću uzroci seoba su bili raznovrsni: stanovništvo se selilo zbog turskog terora a sa Kosova i Metohije i zbog Arnauta i njihovog terora, mada je bilo i ekonomskih razloga, jer posebno sa prostora severne Crne Gore i istočne Hercegovine ljudi su se selili zbog neplodnog zemljišta. Po Cvijiću migracija ovih struja „u Moravsku Srbiju je prodrla preko mnogobrojnih prevoja između ibarske i južnomoravske doline, oko Pilatovice i Blaževa na Kopaoniku, zatim preko Prepolca i Merdara.“³
Svakako sredinom, a posebno tokom druge polovine XVIII veka na ovaj prostor se doselio veći broj stanovništva koje je zaposelo blaževačku kotlinu i okolne prostore. Srbi su, kako tvrdi Cvijić, birali ne samo oblast, već i selo i vrstu zemljišta koje im se dopadalo. Birali su čak i reljef koji ih bar u nekim crtama podseća na njihov rodni kraj. Budući da je blaževačka regija novopridošlo stanovništvo bar donekle podsećala na kraj iz koga potiču, pa su zato mnogi iz ovih migracionih struja na putu za Šumadiju, ostali u ovim predelima i tu se trajno naselili.

Cvijić tvrdi da su doseljenici sa prostora Kosova i Metohija po pravilu zauzimali dna i strane dolina, dok su se Crnogorci naseljavali na višim mestima. Malobrojno stanovništvo koje se ovde zateklo, tzv. starinci, bilo je malobrojno pa se brzo gubi. Starinci su se delimično iselili a delimično su ih preplavili i asimilovali doseljenici. Što se tiče porekla stanovništva sa područja Kopaonika, po Cvijiću, njega čine dinarski doseljenici sa starincima i deo sa Kosova, Metohije i Prizrenske oblasti.⁴

Kada govorimo o formiranju naselja na ovom prostoru, možemo reći da su doseljenici pažljivo birali mesto, pazeći da je na sunčanoj strani, pored izvora pitke vode, dalje od puta, tik uz šumu, zaštićeno od vetra, vode i neprijatelja, ali zato dobro uočljiva od susednih naselja. Pri tom su pazili da u blizini naselja ima dovoljno plodnog zemljišta za obradu.

Većina današnjih sela blaževačkog kraja koja nalazimo u pisanim istorijskim izvorima pod današnjim nazivima pominju se tek u XVIII veku i to u njegovoj drugoj polovini, što navodi na zaključak da se ova naselja formiraju tek posle velikih seoba Srba 1690. i 1739. godine. Dakle, već tokom druge polovine XVIII veka mi na ovom prostoru imamo formiranu većinu naselja koja postoje i danas.

Posle Prvog i Drugom srpskog ustanku, knez Miloš je aktivnom političkom diplomatijom, korak po korak, uspeo da 1830. godine izdejstvuje potpunu unutrašnju autonomiju, a novim hatišerifom turskog sultana iz 1833. godine Srbija se proširila na šest nahija. Tada je kneževini Srbiji pripojena i Kruševačka nahija pa je Toplica pripala Nišu. Oblast Toplice je podeljena na više kaza (srezova), a jedan deo gornje Toplice (najseverniji) ušao je u sastav Vučitrnskog i Novopazarskog sreza.

Po Milanu Đ. Milićeviću sela blaževačkog kraja najverovatnije posle 1833. godine su ulazila u sastav nekoliko kaza (srezova), tačnije tri. U Kuršumlijski srez su ulazila sela: Gornji Levići, Donji Levići, Sudimlja, Kneževo, Bozoljin, Ravnište i Radunje, u Vučitrnski srez sledeća sela: Stanulovići, Domiševina, Boranci i Vitoše, a u sastavu Novopazarskog sreza - Blaževo, Kovizle, Đerekari, Čokotar, Gradac, Belo Polje i Iričići.⁵

Granica između Srbije i Turske posle 1833. godine išla je od Suvog Rudišta na Mramor, Košare i dalje grebenima koji su delili vode slivova reka Toplice i Rasine. Stanovništvo naše regije bilo je veoma nezadovoljno povučenom granicom zato što srpsko - turska granica nije postavljena još južnije kako bi i oni bili oslobođeni viševekovnog turskog ropstva. Naš kraj je i dalje ostao u okviru Turske a postavljena granica značila je i prekid veza sa sunarodnicima. Stanovništvu Blaževa i okoline učinilo se da im je tako željena sloboda bila veoma blizu, a opet tako daleko. Konačno propala je još jedna prilika. Nada se nije smela gubiti. Trebalo je očekivati novu povoljnu šansu koja se ne sme propustiti.

Možemo reći da je brojno novodoseljeno stanovništvo blaževačkog kraja kao i malobrojni starinci, još u doba Turaka, uspostavilo dobre i čvrste poslovne veze sa stanovnicima Župe. Sa njima su uglavnom trgovali. A trgovalo se obostrano na opšte zadovoljstvo. Meštani Blaževa i okolnih naselja su Župljanima nudili uglavnom stoku i stočarske proizvode, dok su od njih uzimali najčešće piće, pre svega vino i rakiju. Treba reći da je uticaj turskog načina života na srpskom selu bio gotovo zanemarljiv, posebno u ovim planinskim selima. Svakodnevni život Srba u seoskim sredinama pod turskom vlašću bio je prilično jednoličan. Srpsko stanovništvo je i dalje proslavljalo uglavnom verske praznike. Najveći verski praznici bili su Božić i Uskrs, dok je glavni porodični praznik bila krsna slava, kada su se svi članovi porodice sa prijateljima, rođacima i komšijama okupljali proslavljajući tako zajednički sveca zaštitnika svoje porodice. Pored navedenih praznika slavili su svadbe, rođenja i krštenja. To su bili retki trenuci kada su se opuštali, gostili i veselili sa svojim bližnjim, zaboravljajući za trenutak na tešku i sumornu svakodnevnicu. U takvim prilikama su najčešće koristili vino i rakiju nabavljenu u Župi. Međutim, vremenom pojedini meštani blaževačkih naselja su se odlučivali da u poljanama Župe kupe manje parcele na kojima su i sami počeli da gaje vinovu lozu, isključivo za sopstvene potrebe. Ako je bilo viška on je najčešće davan svojim komšijama i rođacima.

U Arhivu Srbije čuva se jedan poduži nekompletan spisak u kome su navedena lica koja poseduju u svom vlasništvu vinograde u poljanama kapetanije Župske. U spisku se navodi koliko ove osobe duguju na ime desetka od svojih vinograda a na ime ušura za rod u 1834. godini. Iz ovog spiska mogu se izvući niz važnih podataka. Tako je u pomenutom spisku navedeno ukupno 11 poljana u Župi i to: Kruševica, Stanjevačka, Borje, Vukov do, Smonice, Raklja, Botunjska, Markovina, Trnavci, Pokrp i Crvena Jabuka. Od svih navedenih poljana daleko najveća je poljana Kruševica, koja po spisku ima ukupno 226 vlasnika vinograda koji su dugovali desetak od ušura na rod za 1834. godinu u ukupnom iznosu od 14704 oka, što predstavlja daleko najveći iznos u poređenju sa ostalim poljanama. Po istom spisku može se videti da je najmanja poljana u Župi bila Trnavci, koja je na spisku imala svega 26 lica vlasnika vinograda koji su na ime desetka za datu godinu dugovali samo 2586 oka.

Uvidom u spisak lica koja poseduju vinograde u poljanama kapetanije Župske, koja su dugovala desetak od vinograda na ime ušura roda za 1834. godinu nalazimo i više imena meštana nekih sela u blaževačkom kraju koji su imali svoje vinograde u sledećim poljanama: Stanjevačka, Botunjska, Pokrp i Crvena Jabuka. Desetak je dat u okama, iako se ne navodi u čemu; najverovatnije se odnosi na grožđe ili vino. Navodimo deo spiska koji se odnosi na meštane našeg kraja po poljanama u kojima su posedovali vinograde.

Na osnovu datog spiska može se zaključiti da su u Župi najviše vinograda imali meštani iz Bozoljina 11 i Levića 10, iz Đerekara 3 i Sudimlje 2, kao i po jedan meštanin Ravništa, Blaževa i Domiševine. Najviše vinograda su imali u poljani Botunjskoj, čak šesnaest, u Pokrpu devet, Crvenoj Jabuci tri i u poljani Stanjevačkoj jedan vinograd. Takođe, jasno se može uočiti da Đorđe Stevović i Milovan Šindić iz Bozoljina imaju po dva vinograda, jedan u Botunjskoj a drugi u poljani Pokrp, dok Radosije? Radosavljević iz Levića ima takođe dva vinograda, samo jedan u poljani Pokrp a drugi u Crvenoj Jabuci. Miailo Radisavljević iz Levića takođe ima dva vinograda, s tim što se njegovi vinogradi nalaze u istoj poljani – Pokrp. Na osnovu visine desetka vidimo da je najveći vinograd imao Raka Stevanović iz Levića u Botunjskoj poljani koji je na ime desetka dugovao 150 oka, dok je najmanji vinograd imao Jovan Milošević iz Levića u poljani Pokrp jer je po spisku dugovao svega 10 oka na ime desetka.⁶

Iz navedenog spiska vidimo da su pomenuta sela blaževačkog kraja 1834. godine bila svrstana u tri kapetanije (nahije) i to u kuršumlijsku, pazarsku i vučitrnsku nahiju. Naselja Bozoljin, Leviće, Đerekare, Sudimlja i Ravnište pripadala su kuršumlijskoj, Blaževo pazarskoj a Domiševina vučitrnskoj nahiji. Ono što posebno pada u oči je činjenica da se po ovom spisku selo Đerekari navodi u okviru kuršumlijske nahije, dok se ovo selo po tvrdnji Milana Đ. Milićevića nalazilo u sastavu Novopazarskog sreza. Takođe se nameće i zaključak da je tada Leviće vođeno kao jedinstveno naselje koje će tek kasnije da se podeli na Gornje i Donje. Zato i ne čudi što je stanovništvo našeg kraja bilo nezadovoljno novom granicom koja je uspostavljena između Srbije i Turske 1833. godine, jer su i dalje ostali pod vlašću Turaka a vinograde su, vidimo, posedovali u Župi koja je pripojena kneževini Srbiji.

U početku granica na ovom području bila je relativno mirna budući da su sa obe strane granice živeli Srbi.

Položaj stanovništva blaževačkog kraja kao pogranične teritorije Turske prema Srbiji, posle 1833. godine postajao je sve teži. Turski teror se pojačavao a i učestali su pljačkaški upadi Arnauta. Naime, Arnauti sy često upadali na našu teritoriju sa prostora Kosova, zbog njegove blizine, ali i iz Gornje Toplice, u koju su se masovno doselili posle velikih seoba Srba. Ovi upadi su često rezultirali pljačkom imovine, paljevinom, pa čak i ubistvima; zato su ovdašnji Srbi često bili prinuđeni da traže spas bežeći preko granice u Srbiju.

Na osnovu izveštaja lokalnih organa vlasti upućenih na adresu Ministarstva unutrašnjih dela, jasno se vidi da se situacija na granici iz godine u godinu sve više pogoršavala.            

Stanovništvo našeg kraja živelo je u porodičnim zadrugama koje su imale veći broj članova. Bavilo se ekstenzivnim stočarstvom i zemljoradnjom. Gajilo je uglavnom sitnu stoku, razne vrste žitarica, voća i povrća. Uz veliki trud s obzirom na slabu plodnost zemljišta prinosi su bili vrlo skromni; zato je ovdašnje stanovništvo živelo veoma teško i u stalnoj oskudici. Teškom položaju je doprinosio nesređeni poreski sistem, posebno čitlučenje seljaka i otmica seoskih baština i stvaranje tzv. gospodarluka, kao i velika pravna nesigurnost. Sve ovo je uticalo na veliko nezadovoljstvo ovdašnjeg stanovništva turskom vlašću i podsticalo ga na pobune i njihove težnje da se što pre oslobode.

Posle nešto više od četiri veka stanovništvo blaževačkog kraja je konačno dočekalo odlučujuću borbu za slobodu. U tu borbu je ušlo odlučno, ne čekajući da im drugi donese slobodu, već su odlučno ušli u borbu s ciljem da je sami osvoje. Digli su se na masovan ustanak koji je bio spontan, ali naprotiv, ustanici su uspeli da se na brzinu dobro snađu i organizuju. Kako je Srbija ušla u rat 1876. godine materijalno i vojno nedovoljno pripremljena, što je rezultiralo porazom kod Đunisa, pa u prvom pokušaju ovaj kraj nije oslobođen. Kada je Rusija zaratila sa Turskom aprila 1877. godine, posle opsežnih priprema i sprovedene mobilizacije 13. decembra 1877. godine knez Milan je objavio rat Turskoj. Zahvaljujući odlučnoj akciji naše vojske u Toplici i velikom broju dobrovoljaca naš kraj je veoma brzo oslobođen, a neprijateljska vojska je bila prinuđena da se zauvek povuče sa ovih prostora. Meštani našeg kraja su aktivno učestvovali u oba rata koje je vodila Srbija protiv Turske. Time je posle puna četiri veka blaževački kraj postao konačno slobodan početkom januara 1878. godine.

Rезиме BLAŽEVČANI I ŽUPA

 U prva dva i po veka turske vladavine na prostoru blaževačkog kraja u etnografskom pogledu nije bilo nikakvih bitnijih promena. Svakako da je bilo izvesnog seljakanja i premeštanja, ali je sve to bilo neznatnog obima, tako da je ovaj prostor sačuvao potpuno srpsko obeležje. Tako će ostati sve do velikih seoba Srba, kada se veći broj srpskog stanovništva dao u seobu 1690. a delimično i 1739. godine, tako da je ovaj prostor gotovo opusteo.

Po tvrdnjama Jovana Cvijića na ovaj prostor Kopaonika se tokom XVIII veka naseljava srpsko stanovništvo sa prostora stare Raške, crnogorskih brda, Hercegovine i Kosova i Metohije. U ovom veku je doseljeno stanovništvo zaposelo blaževačku kotlinu i okolne prostore. Kako tvrdi Cvijić doseljenici sa Kosova i Metohije su zaposeli dno i niže predele kotline dok su se Crnogorci naseljavali na višim mestima. Novopridošlo stanovništvo tu osniva svoja naselja, tako da već tokom druge polovine XVIII veka na ovom prostoru imamo formiranu većinu naselja koja postoje i danas.

Novodoseljeno stanovništvo blaževačkog kraja je veoma brzo uspostavilo dobre poslovne veze sa stanovnicima naselja u Župi. Između njih se obavljala živa trgovinska razmena, na obostrano zadovoljstvo. Najčešće se trgovalo stokom i pićem. Pojedini meštani, najviše iz Bozoljina i Levića, kao i još nekih sela blaževačkog kraja su kupovali manje parcele u Župi gde si i sami počeli da gaje vinovu lozu. Na osnovu pomenutog spiska iz 1834. godine vidimo da su najviše svojih vinograda meštani blaževačkog kraja imali u Botunjskoj, Pokrpu, Crvenoj Jabuci i Stanjevačkoj poljani. Svoje vinograde su svakako zadržali i kasnije, sve do oslobođenja od Turaka 1878.godine. Po oslobođenju i saradnja između meštana blaževačkog kraja i Župljana je svakako dodatno dobila na intenzitetu.
Radoljub Jotić, profesor istorije

¹ Petko Marjanović, Toplica kroz vekove, Prokuplje 1999, 42-43.
² Vladimir Stojančević, Srpski narod u svojoj novijoj istoriji: kraj XVII - početak XX veka, Novi Sad 1998, 239. 
³ Jovan Cvijić, Sabrana dela, knjiga IV (tom I), Antropogeografski i etnografski spisa, Beograd 1987, 139.
⁴ Jovan Cvijić, Balkansko poluostrvo, Beograd 1987, 160-161.
⁵ Milan Đ. Milićević, Kraljevina Srbija, Beograd 1884, 414-416
⁶ AS (Arhiv Srbije), Zbirka teftera, rolna 17, arhivska jedinica 215 i 216.

IZVORI I LITERATURA

AS (Arhiv Srbije), Zbirka teftera, rolna 17, arhivska jedinica 215 i 216

Petko Marjanović, Toplica kroz vekove, Prokuplje 1999.

Milan Đ. Milićević, Kraljevina Srbija, Beograd 1884.

Vladimir Stojančević, Srpski narod u svojoj novijoj istoriji: kraj XVII - početak XX veka, Novi Sad 1998.

Jovan Cvijić, Balkansko poluostrvo, Beograd 1987.

Jovan Cvijić, Sabrana dela, knjiga IV (tom I), Antropogeografski i etnografski spisi, Beograd 1987.

• Brus
• Blaževački kraj
• Poljane
• Župa
• Vinogradi
• Seoba Srba
• migracije
• Radoljub Jotić