Sveti velikomučenik Prokopije smatra se zaštitnikom braka, žena, dece, nemoćnih, zemaljskih vojnika i esnafa kao što su kamenoresci, rudari i pčelari.
Može se reći da je njegov kult u srednjem veku bio posebno izražen u istočnim delovima Srbije i zapadnim krajevima Bugarske. U širenju njegovog kulta svakako važnu ulogu su imali Niš i Prokuplje, jer su se u njihovim crkvama čuvali delovi moštiju ovog svetitelja.
Sv. Prokopije spada u grupu popularnih svetitelja iz reda ranih hrišćanskih mučenika. On je kao prvi palestinski mučenik upravo označen u delu episkopa kesarijskog Evsevija Pamfila (268–340) pod nazivom „Istorija palestinskih mučenika“. Tu je autor ukratko naveo suđenje i smrt ovog svetitelja u vreme cara Dioklecijana jula 303. godine. Iz navedenog dela mogu se izvući sledeće činjenice: da je Sv. Prokopije stradao jula 303. godine u Kesariji palestinskoj za vreme namesnika Flavija; da je prvi mučenik koji je postradao u Palestini u vreme Dioklecijanovih gonjenja hrišćana; i da je primio mučeništvo odrubljivanjem glave.1
Međutim, jako su važna dva žitija Sv. Prokopija u kojima se navode različita zanimanja ovog svetitelja. Prema jednom žitiju bio je crkvenoslužitelj – čtec, a u drugom je carski vojnik.
U prvom žitiju tvrdi se da je Sveti Prokopije rođen u Jerusalimu. Kao veoma učen čovek postavljen je za čteca (čitača) crkve u Skitopolju. Pored ovoga, prevodio je knjige Svetoga pisma sa grčkog na sirijski jezik, kao i ulogu zaklinjača, odnosno izgonitelja demona. Na putu za Skitopolj, čitajući i tumačeći Sveto pismo u crkvama, kesarijski namesnik je naredio da se Prokopije uhapsi i dovede u Kesariju. Kako nije pristao da se odrekne Hristove vere, po naređenju namesnika njemu je odsečena glava.2
Po drugoj, znatno proširenijoj verziji Prokopijevog žitija, on je bio sin hrišćanina Hristofora i Teodosije, paganke, iz Jerusalima. Najpre je nosio ime Neanije. Pošto mu je otac umro rano on je vaspitan od strane majke u duhu neznabožačke tradicije. Kao sin uglednih i bogatih roditelja izučio je školu i stupio u službu cara Dioklecijana. Postaje vojni zapovednik. Dobivši čin carskog vojvode poslat je u Aleksandriju da progoni hrišćane. Jedne noći, uz jak zemljotres, javio mu se sam Isus Hrist kao i vizija ukrašenog krsta. Neanije se preobraća, odustaje od progona hrišćana,
poručuje tajno u Skitopolju izradu krsta od zlatara, na kome se misteriozno pojavljuju likovi Hrista i arhanđela Mihaila i Gavrila, počinje vojnom silom da progoni varvare i uništava idole. Potom ispoveda hrišćansku veru, odriče se službe, pa je odveden na saslušanje u Kesariju palestinsku. Posle mučenja i raznih događaja u tamnici, među kojima je i poseta Hrista s anđelima kada Neanije biva kršten i tom prilikom dobio ime Prokopije i na kraju njegovo pogubljenje mačem.3
Verovatno pod uticajem ovih žitija po vizantijskim sinaksarima postoje dva istoimena mučenika Prokopija koji su postradali 303. godine u Kesariji palestinskoj. Jedan od njih je poznati velikomučenik koji se praznuje 8. jula, dok je drugi Prokopije čtec koji se proslavlja takođe 8. jula, ali i 22. novembra.4
Iz napred navedenih podataka se postavlja pitanje da li se ovde radi o jednom mučeniku Prokopiju ili su to bile dve različite ličnosti tako što je prvi bio čtec skitopoljske crkve, a drugi preobraćeni carski vojnik. Danas je veoma teško ovo dokazivati. Postoji i mogućnost da je Prokopije kao vojnik bio u Skitopolju sa vojskom, da je tu primio sveto krštenje i bio posvećen u crkvenoslužiteljski čin čteca. Ovo pogotovo ima logike ako uzmemo u obzir podatak da je ovaj svetitelj u mladosti primio dobro svetovno obrazovanje.5
I pored svega ako uzmemo u obzir činjenicu da je mnogo više istih tvrdnji u oba žitija, a da je jedina razlika u tome što je u prvom žitiju Sveti velikomučenik Prokopije bio crkvenoslužitelj – čtec, a u drugom carski vojnik, može se sa dosta sigurnosti ipak zaključiti da je jula 303. godine, u vreme Dioklecijanovih progona, u Kesariji palestinskoj stradao samo jedan Prokopije, rodom iz Jerusalima, koji je optužen, mučen i pogubljen kao hrišćanin. Sveti velikomučenik Prokopije je već vekovima u pravoslavnoj crkvi živo ukorenjen i prihvaćen kao vojnik, uglavnom se na freskama tako i prikazuje.
Takođe su jako interesantne i priče o moštima Sv. Prokopija. Posebno postoje različite tvrdnje po pitanju kako su i kada mošti ovog svetitelja prenete u grad Niš. Po nekim tvrdnjama to se dogodilo još u IV veku, a po nekima to se desilo tokom VIII ili IX veka. Naime, po jednom predanju koje se očuvalo do danas, kaže se da je Jelena, majka cara Konstantina, prenela mošti Sv. Prokopija iz Palestine u Niš. Postoji podatak da je carica Jelena boravila u Palestini i Jerusalimu oko 326. godine. Ona je tada kako se tvrdilo na čudesan način pronašla sveti krst, pa je u isto vreme mogla da čuje za stradanje palestinskog mučenika Prokopija u Kesariji, i da njegove svete mošti ponese sa sobom u Niš.6
Verovatno su mošti Sv. Prokopija izvesno vreme nakon stradanja, iz Kesarije prenete u Jerusalim, rodni grad svetitelja, gde su bile pohranjene u manastiru posvećenog ovom mučeniku, a odatle su prenete u Niš. „U prilog da je mošti velikomučenika Prokopija u Niš prenela carica Jelena ili, pak da se translacija dogodila najkasnije do kraja IV veka, svedoči zapis episkopa Viktricijusa, o kome Nebojša Ozimić u svom radu „Episkopi Niša od IV do VI veka“ piše: „Ovome u prilog govore i neki izvori kao što su spisi „Pohvala svetiteljima“ svetog Viktirikija, episkopa današnjeg Ruana u Francuskoj, u kome on, pored Rima, Konstantinopolja, Antiohije i Soluna, navodi Niš kao mesto u kome se čuvaju mošti stradalih za veru Hristovu. Iako piše u množini, Sv. Viktrikijus imenom navodi jedino Sv. Prokopija čiji se kult zaštitnika žena i dece vrlo brzo proširio i dugo sačuvao u narodu“.7
Pretpostavku da su mošti Sv. Prokopija prenete u Niš znatno kasnije, verovatno tokom VIII ili IX veka, zastupa Dimitrije Plećević po čijem mišljenju su u tom periodu sa istoka prenete mnoge mošti pa je najverovatnije tada došlo i do prenošenja moštiju i ovog palestinskog mučenika.8
Sveti Prokopije
Ovu pretpostavku potvrđuju i dva istoričara koja su proučavala istoriju Niša. Tako Bruno Lovrić kazuje: „Od dolaska Slovena u Niš, dakle, od prvih godina VII veka pa sve do 871, niška eparhija bila je lišena svoga pastira. Pomenute godine 871. Niš dobi najzad svoga episkopa. Saborna crkva bila je posvećena Sv. Prokopiju, palestinskom mučeniku iz doba cara Dioklecijana. I telo je ovog velikog Hristovog vojnika počivalo u niškoj katedrali“.9 A istoričar Stojan Anastasijević navodi: „Učenici svete braće prevedoše u hrišćanstvo i Slovene u Nišu u drugoj polovini devetog stoleća, tako da su Nišlije dobili episkopa i eparhiju. U isto vreme podignuta je i saborna crkva, koja je bila posvećena Sv. Prokopiju, palestinskom mučeniku iz doba Dioklecijana, čije su se mošti čuvale u istoj“.10
Međutim, prisustvo moštiju Sv. Prokopija u Nišu prvi put se u istoriji pominje 1072. godine. Tada su Mađari došavši do Niša uzeli jednu svečevu ruku, preneli je u Sirmijum (današnja Sremska Mitrovica) i položili je u crkvi Sv. Dimitrija. Po tvrdnji vizantijskog istoričara Jovana Kinama, koga citira i istoričar Konstantin Jireček, ruka hrišćanskog svetitelja vraćena je nazad u Niš u vreme cara Manojla Komnina (1143–1180) koji je 1162. godine zauzeo Sirmijum i vratio svečevu ruku.11
Naša poznata istoričarka Jovanka Kalić slaže se sa konstatacijom da su Mađari 1072. godine uzeli ruku svetitelja iz Niša i da su je preneli u Sirmijum, ali je po njenom mišljenju ruka vraćena ne 1162. godine, kako se pogrešno tvrdi, već se to desilo dve godine kasnije. Ona se takođe poziva na priču vizantijskog istoričara Jovana Kinama, koji je opisao pohod vizantijskog cara Manojla Komnina u Ugarsku i prodor njegove vojske u Srem i Bačku. Opisujući pohod Vizantinaca Kinam između ostalog kazuje i ovo: „Car je ruku mučenika Prokopija, koje se slučajno domogao u Sirmijumu, preneo u crkvu u Nišu i dodao je preostalom telu od koga je bila odvojena u stara vremena iz ovih razloga. Narod Huna (Ugra – primetio R.J.) je često pustošio romejsku zemlju i nešto malo pre vlade Aleksija Komnina osvojio Sirmijum i pokorivši mnoge podunavske gradove... stigao sve do Niša. Naišavši tamo na sveti grob s moštima ovog mučenika, smatrali su, mislim, da je nečovečno odneti celo telo, pa su uzevši ruku, otišli. Došavši u Sirmijum, položiše je u tamošnji hram svetog Dimitrija koga je u davna vremena bio sazidao upravnik Ilirika. Na tom mestu našavši ruku, car je uze, odatle prenese, i, kao što je rečeno, pripoji ostalom telu“.12 Po tvrdnji Jovanke Kalić ovaj prodor vizantijske vojske u Srem i Bačku se desio 1164. godine, a ne kako se pogrešno tvrdi 1162. godine.13
Mošti Sv. Prokopija su bile u niškoj episkopskoj crkvi sve do 1386. godine, kada su Turci zauzeli Niš. Pre pada grada pobožne Nišlije su prenele mošti svetitelja u Prokuplje i pohranili ih u staru prokupačku crkvu. Da bi se sklonilo i sačuvalo telo svetitelja sa južne strane ove crkve dozidana je specijalna grobnica u kojoj su smeštene mošti Sv. Prokopija. Činom prenošenja moštiju Svetog velikomučenika Prokopija iz Niša u Prokuplje, veoma brzo je umesto zaštitnika grada Niša ovaj svetitelj postao zaštitnik Prokuplja, koje je po ovom palestinskom mučeniku dobilo ime koje nosi i danas.
Ako imamo u vidu sledeće tvrdnje da se u Carigradu u jednoj kapeli u crkvi Sv. Mine na akropolju čuvali delići moštiju Sv. Prokopija, da su prema Pohvali Sv. Prokopija od Severusa iz Antiohije mošti ovog mučenika položene 515. godine u crkvi Sv. Mihaila u Antiohiji, da se prema tvrdnji ruskog hodočasnika Antonija u carigradskoj crkvi Sv. Prokopija oko 1200. godine čuvala lobanja Sv. Prokopija, a u crkvi Sv. Đorđa u kvartu Mangana ruka ovog svetitelja. 14 Polazeći od ovih tvrdnji može se zaključiti da se u Nišu do 1386. godine, a od tada u Prokuplju, nisu čuvale cele mošti Sv. Prokopija već samo jedan njihov deo. Ovde posebno treba naglasiti da se danas glava Sv. Prokopija čuva u srpskoj carskoj lavri Hilandaru na Svetoj Gori u Grčkoj.15
U staroj prokupačkoj crkvi svečeve mošti su čuvane do 1690. godine kada je crkva srušena. Srbi su se dali u Prvu veliku seobu preko Save i Dunava u Ugarsku. Na tom putu našli su se i monasi mnogih manastira, noseći svoje svetinje. Po tvrdnji Smiljke Gabelić, mošti Sv. Prokopija tada su najpre pretpostavlja se odnete u Sentandreju, zatim u Krušedol, pa u Rakovac (1698), gde su izgubljene.16 Ovom prilikom se javlja nova priča o svečevoj desnoj ruci koja je po tvrdnji jednog zapisa iz 1698. godine bila u manastiru Krešedolu na Fruškoj Gori, i to u vlasništvu izvesnog jeromonaha Simeona.
Pretpostavlja se da je ovaj sveštenik došao do svetiteljeve ruke u Sentandreji. Dokument od 11. decembra 1698. kazuje da je jeromonah Simeon ruku Sv. Prokopija prodao rakovačkom igumanu Teofanu po ceni od 41 dukata, za koliko je i ranije nabavljena. U Rakovcu na Fruškoj Gori ruka Sv. Prokopija bila je do Drugog svetskog rata kada joj se gubi svaki trag, jer su ustaše tada pustošile i pljačkale srpske svetinje na ovom prostoru.17 Na osnovu ove priče gospođa Gabelić, najverovatnije izvlači zaključak da su mošti svetitelja 1690. godine, odnete a kasnije i izgubljene.
Da se svečeva desna ruka zaista nalazila u fruškogorskom manastiru Rakovcu potvrđuje i sledeći podatak: U Patrijaršijsko–mitropolijskom arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti u Sremskim Karlovcima, u fondu varia, nađen je dokument (popis) o crkvenim predmetima korišćenim za bogosluženje u manastiru krajem XVIII veka, koji su dati u spisku na nemačkom jeziku. Sam popisivač je na kraju ovog popisa dao opis kivota koji su se nalazili u manastiru. Pominju se dva kivota, jedan veći, sa leve strane od ulaza u crkvu, u kome su se nalazili desna ruka Sv. Prokopija i prst ruke Sv. Georgija. U drugom manjem kivotu, s desne strane nalazile su se čestice Sv. Dimitrija, kao i čestice Svetih Kozme i Damjana. Sam kivot u kome se nalazila desna ruka Sv. Prokopija bio je od drveta, a spolja je ornamentisan belim sedefom. Na poklopcu po njegovom rubu nalazio se natpis iz koga se vidi da je ovaj kivot načinio 1699. godine starac Makarije, jeromonah u manastiru Rakovcu, u vreme igumana kir Teofana i patrijarha Arsenija III Čarnojevića. Inače manastir Rakovac je od strane ustaša poharan prvi put u leto 1941. i drugi put 1943. godine kada su spalili manastir do temelja i odnele preostale stvari iz riznice.18 Tada se najverovatnije i gubi trag desne ruke Sv. Prokopija.
Na osnovu napred iznetih činjenica, može se reći da se 1690. godine ipak nešto dešavalo sa moštima Sv. Prokopija. Tako danas postoje tvrdnje da su mošti odnete i verovatno kasnije izgubljene, kako tvrdi gospođa Gabelić. Na osnovu priče o svečevoj desnoj ruci može se pretpostaviti da su mošti najverovatnije iz predostrožnosti, da ne bi doživele sudbinu moštiju Svetog Save od pre skoro jednog veka, sveštenici sklonili na sigurno mesto negde u samom Prokuplju ili u njegovoj okolini, s ciljem da ih sačuvaju od uništenja, a u nameri da kada prođe opasnost ponovo ih vrate u grobnicu. Tom prilikom su verovatno seleći se preko Save i Dunava poneli sa sobom samo desnu ruku svetitelja. Mada postoje i oni koji tvrde da mošti nisu dirane tj. da su ostale u grobnici.
Međutim, sve dileme oko sudbine moštiju svetitelja konačno razrešava priča Mite Rakića koji je posetio Prokuplje odmah po njegovom oslobođenju 1878. godine. Prilikom boravka u ovom gradu posetio je crkvu Sv. Prokopija u kojoj se nalazila grobnica svetitelja. Govoreći o grobnici Rakić između ostalog navodi i ovo: „...Tu, pod ovom kamenom pločom, na koju verne duše pobožno duše padaju, ležao je, kažu, Sv. Prokopije, ali sad ga više nema. Na pitanje: kud se deo odatle?, odgovoriše mi popovi da je odnesen u Frušku Goru; ali ko je odneo, u koji manastir, i kada, - to ne znade da mi kaže ni jedan od osam popova...“19
U nastavku priče Mita Rakić ističe da su mošti Sv. Prokopija prvo bile u Nišu, u episkopskoj crkvi, zatim, da su odatle, kad su Turci osvojili Niš prenete u Prokuplje, koje je po njemu dobilo ime, da bi na kraju izneo i sledeću konstataciju: „...Kud je se deo, i kad ga je odavde nestalo, to, na žalost, ne znam“.20
Dileme konačno više nema. Na osnovu priče Mite Rakića može se pouzdano zaključiti da su ipak mošti Sv. Prokopija odnete u vreme Prve velike seobe Srba i da su kasnije izgubljene. Tako da je grobnica svetitelja u staroj prokupačkoj crkvi najverovatnije prazna.
Poznato je da je crkva Sv. Prokopija u Prokuplju rušena i u vreme Prvog srpskog ustanka. To je učinio u osvetničkom pohodu leskovački Šašit-paša 1807. godine. Povodom ovog događaja se ne pominju svečeve mošti. Verovatno s razlogom jer ih u grobnici više nije ni bilo.
Posebno treba istaći da je jasno uočljivo, da broj crkava koje su posvećene Sv. Prokopiju nije naročito veliki. Najstarija kultna mesta ovog svetitelja poznata su samo iz izvora. Svetilište podignuto na mestu Prokopijevog mučeništva u Kesariji, u Palestini, uništeno je u požaru 484. godine. Veoma brzo je obnovljeno i ponovo se pominje između 560. i 570. godine. U Gerasi (u Arabiji) crkva ovog svetitelja podignuta je između 526. i 537. godine. Vizantijska prestonica Carigrad imala je tri crkve Sv. Prokopija i jednu kapelu u crkvi Sv. Mine na Akropolju. Skitopolj, mesto Prokopijevog službovanja, imao je kapelu Sv. Prokopija u sklopu episkopskog sedišta. Krajem XII veka, Prokopijeve crkve pominju se u središnjim i severnim oblastima Balkana. Po iskazima vizantijskog istoričara Jovana Kinama, u Nišu je postojala crkva Sv. Prokopija. Ova crkva se pominje i početkom narednog stoleća, 1203. godine, u prepisci između bugarskog cara Kalojana i pape Inoćentija III. Crkva je postojala kroz čitav srednji vek, ali u vreme turske vladavine ona se više ne spominje tako da ni do danas nije sa sigurnošću utvrđena njena lokacija. Na teritoriji srednjovekovne Srbije u pisanim izvorima se oko 1300. godine pominju dve crkve posvećene ovom svetitelju. Jedna nedaleko od sela Broda kod Kičeva, a druga kod Skoplja. Prizren je takođe trebalo da ima crkvu s ovim imenom neizvesne starosti. Sredinom XIV veka pominju se crkve ovog svetitelja u Zerzevu (Zrze na Kosovu), koju je Dušan priložio Dečanima, i u Drenovom Dolu u blizini manastira Lesnova u Makedoniji.21
Što se tiče Toplice, na njenoj teritoriji, Svetom velikomučeniku Prokopiju posvećene su dve crkve. Jedna u Prokuplju, stara crkva, u kojoj se čuvali delovi moštiju ovog svetitelja od 1386. do 1690. godine, dok se druga nalazi u izvorišnom delu reke Toplice, na lokalitetu „Nebeske stolice“. U daljem tekstu namera mi je da nešto više kažem o ovoj crkvi koja je posvećena Sv. Prokopiju kao zaštitniku rudara.
Arheološki lokalitet „Nebeske stolice“ nalazi se neposredno ispod Pančićevog vrha, u ataru sela Ravništa u blaževačkom kraju, na nadmorskoj visini od 1800 m i na samoj administrativnoj granici sa Kosovom. Lokalitet „Nebeske stolice“ označava brdo u čijem se podnožju nalaze stene koje dominiraju okolinom, a koje je još 1895. godine vojvoda Mišić, tada kao mlad oficir, tako nazvao. Ovaj arheološki lokalitet evidentiran je od strane stručnjaka Narodnog muzeja iz Kraljeva 1984. godine. Sistematska istraživanja na lokalitetu započeta su tek 1998. godine.
„Na „Nebeskim stolicama“ pronađena je ranohrišćanska bazilika sa dvostrukom apsidom, građena u tehnici lomljenog i pritesanog kamena, sa krečnim malterom kao vezivnim sredstvom. Crkva ima složenu osnovu koju čine narteks, naos, severni brod i južni aneks. Građenje je sasvim prilagođeno konfiguraciji terena tako da su oltarski prostor i narteks fundirani na živoj steni. Ova bazilika, sačuvana samo u osnovi, u temeljnoj zoni i donjem nivou zidova, nekada je bila reprezentativna, sudeći po fragmentima živopisa pronađenim u sloju rušenja na nivou poda, u oltarskoj zoni, kao i
na osnovu ostataka mozaičnog poda koji se sačuvao u severoistočnom delu naosa, u površini od 2,70 h 0,51 m. Pošto su fragmenti fresaka veoma usitnjeni nije moguće utvrditi njihove ikonografske i stilske karakteristike, tako da ostaju jedino kao dokaz da je crkva nekada bila oslikana“.22
Očuvani deo mozaika, koji se nekada prostirao po čitavoj površini naosa, činio je rubnu zonu, odnosno friz, bio je podeljen na polja u kojima su prikazani geometrijski i zoomorfni motivi, među kojima je ptica paun, koja kao i na drugim ranohrišćanskim kompozicijama ima svoju simboličku vrednost, vezanu za duhovni svet, koja simbolizuje Vaskrsenje. Antički umetnici, kao i oni potonji, strogo su vodili računa o simbolici motiva i boja, pa tako i ovde, na ranohrišćanskom mozaiku pojavljuje se bela, crvena i plava boja koje, takođe, imaju svoju jasnu simboliku. Pronađeni su i fragmenti prozorskog stakla, ali istraživači nisu u mogućnosti da rekonstruišu oblik i raspored prozorskih okana, jer je bazilika sačuvana samo u niskom nivou zidova. Ipak, imajući u vidu ostatke mozaičkog poda, fragmente fresaka i prozorskog stakla, može se pretpostaviti da je ova bazilika imala jasno osmišljeni ikonografski program. Na osnovu fragmenata sačuvanog mozaika, njegov nastanak se okvirno datuje u kraj V ili VI vek.23
Na lokalitetu „Nebeske stolice“ otkrivena je i jedna rimska građevina u kojoj je pronađen novac rimskih careva, kao i fragmenti rimskih keramičkih i staklenih posuda. Posebnu pažnju zaslužuje rimski reljef, izuzetno fine izrade, sa prikazom nagog muškog lika sa plaštom preko ramena. Na lokalitetu su pronađeni delovi nakita kao što su fibule, koje predstavljaju najkarakterističniji tip predmeta rimske epohe. Među fibulama pojavljuje se tip sa posuvraćenom nogom i tip krstastih. Na osnovu stilskih karakteristika pronađenih fibula one se datuju u drugu polovinu IV veka. Za razliku od fibula, pronađene narukvice sa motivom lažne pletenice od staklene paste se vremenski opredeljuju od IV do VI veka. Na osnovu pronađenog novca može se sa velikom sigurnošću zaključiti da se na ovom lokalitetu život odvijao u periodu od III do VI veka.24
„Ranohrišćanska bazilika, rekli bismo, atipične osnove, utoliko što nam direktne analogije nisu poznate, građena je jednovremeno. Na objektu nisu uočene nikakve srednjovekovne intervencije, kulturni sloj nije posedovao pokretni arheološki materijal iz srednjovekovnog doba...“25 Na osnovu ovih tvrdnji Gordane Tošić i Dušana Raškovića, koji su vršili arheološka istraživanja na ovom lokalitetu, nameće se zaključak da se na pomenutoj bazilici nisu vršile nikakve građevinske inicijative u srednjem veku. Međutim, kada se čovek nađe na samom arheološkom lokalitetu, teško da se sa ovom tvrdnjom može složiti. Zašto? Zato što se jasno vidi postojanje duplih temelja. Prvo što pada u oči kod ranohrišćanske bazilike, njeni temelji su nepravilnog oblika, što se može objasniti time da su graditelji vodili računa o samom mestu, konfiguraciji terena i kamenoj podlozi, prilikom gradnje ovog objekta. Severni zid je dugačak 19 m, a južni 21, objekat je na zapadu dugačak 10, a na istoku, gde se nalazi oltarska apsida zid je dužine 13 metara, stim što se u jugoistočnom delu objekta nalazi zid dužine 7 m. Konkretno u okviru postojećeg objekta, koji svakako pripada ranohrišćanskoj bazilici, jasno se primećuju temelji znatno manjih dimenzija, ali su oni pravilnijih dimenzija. Tako su severni i južni zid dugački po 11 metara, dok su zapadni, gde se nalazio ulaz, i istočni, gde je oltarska apsida dugački po 7 metara. Tako da su ovi temelji bezmalo duplo manjih dimenzija.
Na osnovu postojanja duplih temelja može se reći da su se na postojećem objektu ipak vršile izvesne građevinske korekcije. Kada? Pa verovatno u srednjem veku. Zašto? Radi obnavljanja postojećeg verskog objekta. Pošto su srednjovekovni graditelji želeli da na istom mestu naprave crkvu znatno manjih dimenzija, uglavnom su iskoristili stari južni zid, dok su sagradili novi istočni sa oltarskom apsidom, severni i delimično zapadni gde se nalazio glavni ulaz u obnovljenu crkvu. Tom prilikom iskusni graditelji su koristili postojeći materijal tj. kamen kao i kreč za zidanje. Takođe su se trudili da koriste istu tehniku zidanja, čak se držali i iste debljine zidova koja je u proseku iznosila 0,70 metara. Dakle, koristeći isti građevinski materijal, tehniku zidanja i debljinu zidova, graditelji su tako dobro odradili svoj posao, da je danas veoma teško primetiti da su se na ovom mestu obavljali građevinski radovi u različitim vremenskim periodima, mada to jasno pokazuju dupli temelji.
Arheološki lokalitet „Nebeske stolice“
Crkva na „Nebeskim stolicama“ posvećena je Sv. Prokopiju. Crkvena slava obeležava se 21. jula (8. jula po starom kalendaru), onog dana koji je u crkvenom kalendaru posvećen ovom svetitelju koji se smatra i zaštitnikom rudara. Do pedesetih godina prošlog veka tu su se u velikom broju okupljali brojni meštani okolnih sela na veliki sabor. Slavu su ponovo obnovili posle 2000. godine, ali se sada okuplja znatno manji broj ljudi. Međutim, ovde se s pravom postavlja ključno pitanje: Kada je na ovom mestu uspostavljen kult Sv. Prokopija?
Pretpostavka da bi još ranohrišćanska bazilika mogla biti posvećena Svetom velikomučeniku Prokopiju teško da bi mogla da se prihvati kao istinita, pa čak i da se uzme u obzir tvrdnja da je svetiteljeve mošti u Niš prenela iz Palestine carica Jelena u IV veku. Kult ovog palestinskog mučenika se sporo širio sa prostora Bliskog istoka u unutrašnjost Balkanskog poluostrva. Takođe je i činjenica da su avarskim i slovenskim pohodima na teritoriju Vizantije krajem VI veka bila uništena gotovo sva naselja na Kopaoniku i njegovoj podgorini, tako da je najverovatnije u isto vreme stradala i opustela ranohrišćanska bazilika na „Nebeskim stolicama“. Dalje širenje hrišćanske vere na ovim prostorima je za izvesno vreme zaustavljeno. Zato se i uspostavljanje kulta Sv. Prokopija na ovom mestu svakako treba tražiti u kasnijim vremenima.
Neodoljivo se nameće zaključak da bi uspostavljanje kulta ovog svetitelja na pomenutom mestu trebalo povezati sa prenošenjem njegovih moštiju iz Niša u Prokuplje i sa razvojem rudarstva na ovom prostoru. Znatno je verovatnije da je kult Sv. Prokopija ovde uspostavljen posle prebacivanja moštiju svetitelja u Prokuplje 1386. godine, kao i posle ponovnog oživljavanja rudarstva na prostoru Kopaonika, a posebno sa otvaranjem rudnika Zaplanina i Belo Brdo. U vreme despota Stefana Lazarevića, na prostoru Kopaonika eksploatacija rude postala je još intenzivnija.Tada se javljaju i novi rudnici kao što su pomenuta Zaplanina i Belo Brdo. Po tvrdnji profesora Momčila Spremića rudnik Zaplanina se u izvorima javlja od treće decenije XV veka, a Belo Brdo od 1438. godine.26 Jedna grupa istoričara koja je proučavala srpsko srednjovekovno rudarstvo se slaže sa profesorom Spremićem u vezi sa pomenom rudnika Belo Brdo, ali za rudnik Zaplaninu tvrde da se u izvorima pominje još 1400. godine.27 I pored ovih nesuglasica može se reći da su ovi rudnici sigurno počeli sa radom u prvoj polovini XV veka.
Posle navedenih činjenica možemo slobodno reći da se za prvu polovinu XV veka može vezati i uspostavljanje kulta Sv. Prokopija na mestu lokaliteta „Nebeske stolice“. Svakako da su tada na temeljima ranohrišćanske bazilike rudari iz obližnjih rudnika Zaplanine i Belog Brda podigli novu crkvu i posvetili je svom zaštitniku Svetom velikomučeniku Prokopiju. Ako imamo u vidu ostatke temelja na prostoru arheološkog lokaliteta „Nebeske stolice“ gde se jasno mogu uočiti dupli temelji, koji se nalaze u okviru temelja ranohrišćanske bazilike, koji su gotovo duplo manji, to nas navodi na zaključak da je obnovljena crkva u XV veku koja je posvećena Sv. Prokopiju bila duplo manja nego ranohrišćanska bazilika. Verovatno da se ova obnova desila po ugledu na „Jug Bogdanovu“ ili „Latinsku crkvu“ u Prokuplju, koja je sagrađena sredinom XIV veka takođe na temeljima jednobrodne ranohrišćanske bazilike sagrađene još krajem V ili početkom VI veka. Ova tvrdnja je u toliko verovatnija ako se ima u vidu da je u srednjem veku ovim prostorima prolazio jedan važan putni pravac koji je povezivao Novi Pazar i Niš. On je upravo vodio preko Kopaonika i Toplice, tako da je tada postojala intenzivna komunikacija između izvorišnog dela Toplice i Prokuplja. Zbog obilja kamenog
materijala uz dovlačenje minimalne količine kamena i drvene građe novosagrađena crkva iz prve polovine XV veka bila je od gotovo istog građevinskog materijala kao i srušena ranohrišćanska bazilika na čijim je temeljima podignuta.
Obnovljena crkva Sv. Prokopija nije bila dugog veka. Naime, već 1454. godine Turci su osvojili Toplicu i samo posle nekoliko decenija, i jako kratkog obavljanja verske službe, crkva se ponovo našla u ruševinama. Zbog toga i ne čudi tvrdnja Gordane Tošić i Dušana Raškovića da na objektu nisu primetili nikakve srednjovekovne intervencije jer kulturni sloj nije posedovao pokretni arheološki materijal iz srednjeg veka.28
Danas nam je dobro poznato da su sa dolaskom Turaka na Kopaoniku nastavili intenzivno da rade stari rudnici, među kojima i Zaplanina i Belo Brdo. Već 1557. godine
obnovljen je i rad Pećke patrijaršije. Sve ovo je uticalo na novu obnovu crkve Sv. Prokopija. Već u drugoj polovini XVI veka rudari pomenutih rudnika su obnovili porušenu srednjovekovnu crkvu. Obnovljena crkva najverovatnije nije bila od tvrdog materijala već crkva brvnara. O ovoj crkvi svakako govori Radoslav Pavlović.
Među meštanima okolnih sela o crkvi brvnari i danas postoje razna predanja. Međutim, mi ćemo se zadržati samo na jednom, po kome je crkva davno, u toku jedne noći nestala, kao da je odletela, a na njenom mestu su ostali samo temelji. Inače po tvrdnji Radoslava Pavlovića crkva je bila sagrađena od uspravno poređanih talpi (crkva talpara), a pokrivena daskom. Po ovom predanju, dalje se kaže da su delovi zidova ove crkve, koja je poletela, padali po celoj Toplici. Na mestima gde su padale talpe nastajali su novi hramovi, a skoro cela crkva sručila se u Prokuplje, na mesto gde je današnja crkva Sv. Prokopija.29 Postojanje ovog predanja može se tumačiti sa istorijske tačke gledišta. Naime, ono se uglavnom vezuje za često premeštanje crkava sa jednog na drugo mesto, i to od strane meštana, a to se obično dešavalo posle rušenja ili skrnavljenja crkve od strane Turaka. Tako su male crkve brvnare obično kako su brzo nestajale tj. rušene, tako su obično brzo i nastajale, jer su ih ljudi podizali veoma brzo, gotovo u toku jedne noći, a na temeljima srušenih crkava. Zato su ljudi često veoma uverljivo objašnjavali njihovo nastajanje da su te crkve prosto odnekud doletele, kao što su isto tako i njihova nestajanja pravdali da je crkva jednostavno nekuda odletela. Pretpostavlja se da je ova crkva srušena najverovatnije krajem XVII ili tokom XVIII veka.
Ono što je posebno interesantno nestajanje, urušavanje ili premeštanje ove crkve meštani su obično pravdali ne istorijskim činjenicama već naprotiv, nekakvim izmišljenim radnjama. Po narodnom verovanju, nestajanje ove crkve desilo se zbog jedne nedozvoljene radnje, a to je pranje i sušenje pelena u blizini crkve čime je izvršena nedozvoljena radnja i ponašanje u odnosu na ovu svetinju. Dakle uzrok nestajanja, odnosno odletanja crkve su bile dečije pelene, koje je jedna majka ostavila da se suše na ogradi porte. Ova tvrdnja ima svoje uporište i podlogu u biblijskoj priči o stvaranju sveta i o prvoj ženi koja je prekršila božja, a samim tim i sva druga pravila. Takođe, ovo predanje treba vezati i za određene zabrane (tabue), a koje je narod vezao za rađanje, a u tesnoj je vezi sa statusom porodilje i novorođenčeta. Pored obrednog rituala lustracije nečiste porodilje i novorođenčeta (krštenjem i molitvom) do određenog perioda (završetka babinja), pojedini prostori i lokacije, predmeti i radnje u vezi sa njima, kao što je crkva i prostor oko nje, podložni su ovim zabranama. Tako je pranjem dečijih pelena prekršen određeni tabu, time je došlo do skrnavljenja svetog mesta, u ovom slučaju crkve, a kao posledica ovakvog greha je bilo bežanje odnosno preletanje crkve. Ovako Živka Romelić objašnjava ovo narodno predanje.30
Jedno od najjednostavnijih, ali i najlogičnijih objašnjenja o nastanku priče kako je ova crkva poletela, a njeni delovi padali po celoj Toplici , a ako pri tome imamo u vidu samu lokaciju na kojoj se crkva nalazila, prosto se nameće kao dosta verovatna tvrdnja da je crkva mogla stradati u velikom olujnom nevremenu praćenom jakim vetrom, koje je prosto samu crkvu brvnaru podiglo sa starih kamenih temelja za koje je ona verovatno bila slabo pričvršćena i sručilo je niz planinsku liticu, tako da su se drveni delovi ove crkve našli razbacani u dolini reke Toplice. Ovakva sudbina crkve, koja je zadesila u toku jedne olujne noći, ostavila je snažan utisak na stanovnike ovog kraja, tako da je do danas sačuvana priča o nestanku crkve koja je tokom jedne noći jednostavno odletela. Vremenom priča je bogaćena novim sadržajima tako da je sve više gubila realne činjenice a sve više dobijala obrise bogatog narodnog predanja.
Iz svega napred rečenog možemo sa velikom sigurnošću zaključiti da se na arheološkom lokalitetu „Nebeske stolice“ nalaze ostaci triju različitih građevina: antička odnosno rimska građevina nejasne namene, ranohrišćanska bazilika i srednjovekovna crkva. Danas je poznato da su ranohrišćanske bazilike uglavnom građene na mestu antičkih hramova, pre svega iz dva razloga: zbog pogodnosti koje je pružalo poznato kultno mesto, kao i zbog nastojanja da se potisne stari paganski kult. Da li je iz ovih razloga u periodu između IV i VI veka podignuta ranohrišćanska bazilika to tek treba da utvrde neka buduća ozbiljnija istraživanja. Ova bazilika je bila velikih dimenzija i ukrašena mozaikom što navodi na zaključak da je bila važni kultni centar svoga doba. O njenom životu se ne zna gotovo ništa, osim da je u jednom trenutku opustela, i da je delimično na njenim temeljima u prvoj polovini XV veka podignuta nova crkva manjih dimenzija, od istog građevinskog materijala. Da bi na kamenim temeljima ove manje crkve u drugoj polovini XVI veka bila podignuta crkva brvnara.
Govoreći o širenju kulta Svetog velikomučenika Prokopija u Toplici na kraju možemo istaći da se kult svetitelja na ovom prostoru širio još iz Niša gde su bile mošti ovog palestinskog mučenika. Poštovanje Sv. Prokopija je posebno intenzivirano sa prenošenjem njegovih moštiju u staru prokupačku crkvu 1386. godine, kada je ova crkva posvećena svetitelju, čije je mošti čuvala, a i samo naselje veoma brzo dobilo ime „grad svetog Prokopija“ (danas Prokuplje). Takođe, zahvaljujući razvoju rudarstva na istočnoj strani Kopaonika, u izvorišnom delu reke Toplice, u vreme srpske despotovine, u prvoj polovini XV veka, rudari rudnika Zaplanine i Belog Brda su na temeljima stare ranohrišćanske bazilike na „Nebeskim stolicama“ podigli novu crkvu, ali duplo manjih dimenzija u odnosu na staru crkvu, i posvetili je svom zaštitniku. Kult Sv. Prokopija se u Toplici poštuje i danas. Svakog 21. jula u Prokuplju se svečano obeležava gradska slava sveca zaštitnika, kao što se i na ostacima crkve Sv. Prokopija na „Nebeskim stolicama“ okupljaju meštani okolnih potkopaoničkih sela slaveći dan ovog svetitelja kao zaštitnika rudara.
Autor: Radoljub Jotić, profesor istorije
1 D. Z. Plećević, Sveti velikomučenik Prokopije – zaštitnik grada Niša, Niš 2008, 35.
2 Isto, 35-36; S. Gabelić, O ikonografiji sv. Prokopija, Zbornik radova Vizantološkog instituta XLIII, Beograd 2006, 527-560, 530.
3 D. Z. Plećević, n. d., 37-38; S. Gabelić, n. d., 530.
4 D. Z. Plećević, n. d., 37; S. Gabelić, n. d., 530-531.
5 D. Z. Plećević, n. d., 41-42.
6 Isto, 76-77.
7 N. Ozimić, Episkopi Niša od IV do VI veka, Peščanik I, Niš 2003; D. Z. Plećević, n. d., 77.
8 D. Z. Plećević, n. d., 76.
9 B. Lovrić, Istorija Niša, Niš 1927, 30.
10 S. Anastasijević, Istorija Niša, Niš 1940, 11.
11 T. Tanasijević, Istorijske znamenitosti i prošlost grada Prokuplja, Prokuplje 1961, 15-16; K. Jireček, Istorija Srba I, Beograd 1952, 127.
12 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom 4, Beograd 1971, 74-75.
13 Isto, 67.
14 S. Gabelić, n. d., 531.
15 L. Barać, M. Jocić, Crkva Svetog velikomučenika Prokopija u Prokuplju, Prokuplje 2009, 6; Grupa autora, Manastir Hilandar, Beograd-Cetinje 2012, 55.
16 S. Gabelić, n. d., 532.
17 Isto, 532; D. Z. Plećević, n. d., 92-93.
18 V. S. Gavrilović, Prilog istoriji manastira Rakovca, Zbornik Matice srpske, br. 84, Novi Sad 2012, 111-118, 111, 113.
19 M. Rakić, Iz Nove Srbije, (Otadžbina, knj. 4, 5 i 6, 1880-1881), Leskovac 1987, 12.
20 Isto, 13.
21 S. Gabelić, n. d., 531-532.
22 G. Tošić, D. Rašković, Ranohrišćanski spomenici na istočnim padinama Kopaonika, Zbornik radova Vizantološkog instituta XLIV, Beograd 2007, 27-45, 34-36.
23 Isto, 36-37.
24 Isto, 37-38.
25 Isto, 38.
26 M. Spremić, Despot Đurađ Branković i njegovo doba, Beograd-Banja Luka 1999, 681.
27 S. Ćirković, D. Kovačević-Kojić, R. Ćuk, Staro srpsko rudarstvo, Beograd-Novi Sad 2002, 95.
28 G. Tošić, D. Rašković, n. d., 38.
29 R. Lj. Pavlović, Kako su kod nas crkve letele, Naučno-popularni spisi, knjiga 5, Odeljenje društvenih nauka SANU, knjiga 3, Beograd 1961, 18-19; Ž. Romelić, Crkva koja je odletela, Slike kulture nekad i sad, Zbornik br. 24, Etnografski institut SANU, Beograd 2008, 169-174, 270.
30 Ž. Romelić, n. d., 272.
