Srednjovekovni grad Koznik spada među nekoliko najočuvanijih srednjevekovnih utvrđenja na području Srbije. Grad je u ruševinama, ali na osnovu naučnih analiza, moguće je vrlo precizno utvrditi njegov izgled od 14. veka pa nadalje.
Iako se pretpostavlja da je Koznik bio aktivno utvrđenje još za vreme Kelta i Rimljana, ostaci koji su danas očuvani uglavnom pripadaju 14. veku i padaju u vreme kriza koje nastaju prodiranjem Turaka na Balkan što je dovelo do fortifikacijskih radova na mnogim utvrđenjima, što je na Kozniku nesumnjivo i vidljivo.
Zna se pouzdano da je u vreme Lazara Hrebeljanovića Koznik bio grad u kome je on često boravio a kasnije za vreme njegovog naslednika Stefana Lazarevića bio u posedu njegovog čelnika Radiča Postupovića, u narodnoj pesmi opevanog kao Oblačić Rade i Rajko od Rasine, i to je prva istorijska ličnost vezana za ovu tvrđavu jer je pored Koznika imao više desetina sela u svom feudu i istakao se gradeći crkve, pre svega Milentiju, manastir ispod Koznika u dolini Bašicke reke.
Milentija je relativno dobro očuvana i bila je vrlo raskošna, to potvrđuju iskopavanja koji su vršeni na ovom lokalitetu. Bila je, za to vreme, raskošno građena o čemu govore mnogobrojni fragmenti kamene plastike koji se čuvaju u Narodnom muzeju u Kruševcu.
Radič je nesumnjivo radio na utvrđivanju i dogradnji Koznika jer je živeo i u vreme despota Đurđa Brankovića i njegove žene Jerine kada se u Srbiji godinama danonoćno radilo na obnovi i gradnji novih tvrđava, kao na primer najveće tvrđave tog vremena, Smedereva.
Veliki kuluci nametnuti na narod opevani su u mnogim pesmama, a despotica Jerina smatrana je glavnim krivcem za velike patnje koje je narod trpeo. To je svakako razlog da Koznik ima i drugo ime i u Župi je poznat i kao Jerinin grad, a mnoge legende sačuvane u narodu ovog kraja govore nesumnjivo o tome da se tada na Kozniku mnogo radilo odnosno da mu je dat izuzetan značaj kao utvrđenju koje je trebalo da odigra ključnu ulogu u odbrani ovog prostora.
''Prokleta Jerina'' je kaže se u legendama, zavela takav kuluk da su i životinje bile angažovane za izvlačenje materijala, kamena i drugoga na ovaj teško pristupačan vis. I koze su bile korišćene za iznošenje građevinskog materijala, pa je zbog toga, prema narodnom predanju, ovaj grad nazvan Koznik. Narodna pesma kaže da je i u kravi tele zamukalo a u kozi jare provrečelo. Silna Jerina je po predanju zajazila Rasinu na mestu zvanom Skačak, tako da je bila poplavljena plovna dolina Rasine prema Plešu sve do Mitrovog Polja, kako bi uživala u kupanju i vožnji na lađama.
Sam grad Koznik izgrađen je na jednoj vrlo strmoj planinskog kosi, ogranku Kopaonika na 922m nadmorske visine i spada u najviša srednjevekovna utvrđenja. Samo uzvišenje predstavlja centralni deo nekadašnje tvrđave i danas je sasvim dobro očuvano nekoliko kula od ukupno 7 u centralnom delu. Najbolje očuvana je Donžon kula na severnoj strani prema Grčaku u neposrednoj blizini ulaznih vrata u Koznik. Pored toga odlično je očuvana južna kula i nešto bolje severozapadna kula prema Plešu. Temelji ostalih kula koje su porušene su vidljivi tako da se danas raspolaže sa vrlo pouzdanom osnovom centralnog gradskog utvrđenja naročito posle višegodišnjih arheoloških radova koje je izvodio Zavod za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu. Zahvaljujući arheološkim radovima je utvrđeno da je unutar tvrđave bila crkva manjih razmera ali vrlo bogato islikana sa sačuvanim arhitektonskim fragmentima.
Unutar grada otkriveno je 4 bunara koji i danas imaju pitku vodu, odakle se grad snabdevao vodom u vreme opsada koje su vršene u ratnim epohama.
Ispod centralnog gradskog utvrđenja prostiralo se podgrađe prema južnoj strani i zahvatilo je više hektara površine sa jakim izvorom vode koje je i danas u funkciji i preuređeno je kao česma.
Ostalo je nešto od gradskih zidina jer je podgrađe bilo slabije utvrđeno a na terenu koji je danas pretvoren u njive i pašnjake vidljive su mnogobrojne zakopine nekadašnjih zgrada. To su verovatno bile trgovine, zanatske radionice i drugo što je bilo u funkciji grada. Koznik je izuzetno značajna strateška tačka sa koje se kontrolisao najveći deo Župe i doline Rasine i pristupnom putu od Karaule prema Grčaku. Grad je vidljiv sa područja Župe sa raznih tačaka što takođe na svoj način govori da je Koznik ne samo strateška tačka, vojna fortifikacija, već i značajan župni grad odakle su feudalci gospodarili svojim feudalnim posedima na ovom prostoru, posebno u vinogradarskoj Župi koja je i tada imala pored drugih obaveza i obavezu da grad snabdeva vinom.
Padom Srbije pod Turke i Koznik je došao u posed Turaka i igrao istu ulogu radi obezbeđenja turskog gospodstva na ovom prostoru. O tome ima i pisanih podataka posebno iz turskih izvora, jer čuveni turski putopisac Hadži Kalifa kaže izmeću ostaloga: ''Kuznik grad i selo 19 dana hoda od Carigrada, centar je kadiluka''. Dakle pored vojne imalo je i sudsku funkciju jer u njemu je sedeo kadija koji je sudio u kadiluku koji je bio posebna sudska administrativna jedinica, a na svoj način govori o značaju Koznika u periodu Turske vladavine. Na osnovu turskih podataka, saznaje se da je grad uvek imao posadu koja je brojala više od stotinu vojnika, naoružan topovima, a gradom je komandovao dizdar, zapovednik grada.
Pored grada danas prolazi odličan asfaltni put koji se u Grčaku račva prema Jošaničkoj i Vrnjačkoj Banji a u Boturićima prema Brusu i Aleksandrovcu .
izvor:muzejzupe.org.rs
