Miodrag Mika Đorđević (15. jul 1896. Brus - 8. jun 1943. Kruševac)
O Brusjaninu Miodragu Miki Đorđeviću, poznatom međuratnom jugoslovenskom filmskom snimatelju i režiseru, pisano je jako malo. Nažalost, i to što je pisano, iako pohvalno, sadrži dosta pogrešnih podataka. Ovim radom namera mi je da o našem poznatom sugrađaninu, pioniru jugoslovenskog filma, kažem nešto više, i ujedno pokušam da ispravim neke iznete neistine o njegovom životu i radu.
U tekstu koji sledi pokušao sam detaljnije da opišem poreklo i život Miodraga Mike Đorđevića, zatim njegov pionirski rad na filmu u Kraljevini Jugoslaviji i na kraju ukažem na ključne greške koje se uporno ponavljaju u vezi sa važnim datumima iz života ovog poznatog Brusjanina. Zato je i sam rad podeljen u tri celine. - reči su Radoljuba Jotića, profesora istorije.
Poreklo i život
Radoslav Lj. Pavlović koji je tokom 20. i 30. godina XX veka proučavao poreklo brojnih porodica u naseljima na prostoru Kopaonika, kada govori o selu Vlajkovci o poreklu Đorđevića kazuje: "Ostraćanima – Đorđevićima (5 kuća, Sv. Vračevi) došao je praded iz Ostraća – Leška".1 Kada Pavlović govori o Brusu navodi od Đorđevića Milana, pisara Bruske opštine (1866-1882).2 U daljem tekstu u okviru rodova u Brusu navodi i ovo: "Pominju se i 1898. godine. - Đorđevići, Vladimir Vlada, gostioničar i supruga Kostadinka (Sv. Vračevi jesenji i letnji), (1872-1953). Doselili su se u Vlajkovce iz zaseoka Ostraća, u kmetiji Lešku, na kopaoničkom području sliva Gornjeg Ibra".3
Na osnovu kazivanja Radoslava Pavlovića može se zaključiti da se pradeda Đorđevića doselio u selo Vlajkovce iz sela Ostraća kod Leška, naselja na desnoj strani Ibra, više Jarinja.4 Već sredinom XIX veka, najverovatnije Mikin deda Milan, iz Vlajkovaca se preselio u Brus, gde je veoma brzo, kao pismen čovek, počeo da radi kao opštinski pisar.
Što se tiče njegovih roditelja, otac mu je Vladimir, poznati kafedžija rođen 18. oktobra 1864. godine u Brusu, od oca Milana, opštinskog pisara i majke Milosave. Majka mu je Kostadinka devojačko prezime Tanasković iz Trstenika, rođena 7. aprila 1875. godine u Trsteniku, od oca Đorđa, kovača i majke Perke. Inače Vladimir i Kostadinka su venčani 12. oktobra 1895. godine u Brusu u crkvi Sv. Preobraženja. Venčao ih je sveštenik Antonije Popović, dok im je kum na venčanju bio Mijailo Pešić, sreski pisar iz Aleksandrovca. Iz knjige venčanih takođe saznajemo da su mladoženja i nevesta pismeni i da im je ovo prvi brak.5
Vladimir Đorđević je bio ugledni kafedžija u varoši. U njegovoj kafani 15. januara 1923. godine održan je redovni zbor akcionara "Kopaoničke privredne zadruge u Brusu".6 Važio je i za imućnog čoveka. To se vidi iz jednog uverenja koje mu je izdala bruska opština 4. februara 1926. godine a odnosilo se na vladanje imovno i zadružno stanje njegovog domaćinstva. Iz pomenutog uverenja se vidi da je Vladimir, tada šezdesetogodišnjak, dobrog zdravlja, dobar radnik, dobrog vladanja kao i da se u građanstvu smatra za dobrog, te da nije osuđivan. Kao članovi njegove zadruge (porodice) osim njega navode se žena Kostadinka, sinovi Borivoje i Milan i ćerke Nataša i Miroslava. Dok se vrednost njegove tadašnje imovine procenjivala na iznos od 150.000 dinara.7 Deset godina kasnije, tačnije 16. oktobra 1936. imamo podatak da je Vlada Đorđević bio predsednik Nadzornog odbora "Udruženja trgovaca u Brusu".8
Inače Miodragov otac Vladimir osim što je bio poznati gostioničar, važio je i za veoma uglednog građanina. O tome govori podatak da je u periodu od 9. do 12. novembra 1944. godine u oslobođenom Beogradu održano zasedanje Velike Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije (ASNOS). Na ovom zasedanju od oko 900 delegata iz čitave Srbije bilo je i 8 delegata iz sreza Kopaoničkog, a među njima je bio i Vlada Đorđević.9 O ovom važnom događaju u kome je učestvovao kao delegat svedoči i spomen plaketa koju mu je 18. novembra 1974. godine u Beogradu posthumno dodelio tadašnji predsednik Skupštine SR Srbije Živan Vasiljević, a povodom 30-godišnjice zasedanja Velike Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije.
Kostadinka i Vladimir su u braku imali tri sina i dve ćerke. Sinove Miodraga, Borivoja i Milana i ćerke Natašu i Miroslavu. Miodrag je prvo dete koje su dobili. Posle Mike rodio im se sin Borivoje, pa ćerka Nataša, zatim sin Milan i kao najmlađe dete ćerka Miroslava. O Miodragovom rođenju u originalnoj knjizi crkve bruske, hrama Preobraženja za upisivanje rođenih u 1896. godini na srani 81. pod rednim brojem 290 upisan je Miodrag Đorđević. U pomenutoj matičnoj knjizi, koja se čuva u Istorijskom arhivu u Kruševcu, nalazimo sledeće podatke: da je Miodrag Đorđević rođen u Brusu po podne 15. jula 1896. godine kao prvo dete od oca Vladimira, kafedžije iz Brusa i majke Kostadinke. Pored ovih podataka navedeno je i da je dete kršteno u bruskoj crkvi 28. jula 1896. godine, da ga je krstio sveštenik Prve bruske parohije Antonije Popović, da je kum bio Mijailo Pešić, pisar sreza Župskog iz Aleksandrovca. Takođe se navodi da se dete nije rodilo sa nikakvim telesnim oštećenjima, te da nije vanbračno i da nije blizanac.10
Što se tiče njegovog rođenja, treba istaći da se navode pogrešna godina, a i datum rođenja. Tako se netačno navodi da je rođen 1897. godine, ali se često navodi i pogrešan datum 14. jul 1896. godine. Uvidom u sva dosadašnja pisanja o Miki Đorđeviću jasno se vidi da pogrešnu godinu njegovog rođenja navode samo dva autora, i to : Aranđel Jeličić u prvoj knjizi „Bruski tragovi prošlosti i sadašnjosti“ objavljenoj u Brusu 1999. godine,11 kao i Slobodan Simonović u „Maloj enciklopediji kruševačkog kraja“ objavljenoj u Kruševcu 2006. godine.12 Simonović svakako pravi grešku zato što je pisao na osnovu tvrdnji gospodina Jeličića, što se i vidi na osnovu činjenice da je grešku ispravio u narednom svom delu „Enciklopedija Kruševca i okoline“ koje je objavio u Kruševcu 2011. godine,13 u kome je ispravio pogrešnu godinu rođenja. Za razliku od Jeličića i Simonovića koji su grešili za jednu godinu, većina autora koji su pisali o Miki Đorđeviću, iz nama nepoznatih razloga, greše za svega jedan dan.
Mika Đorđević je osnovnu školu učio u Brusu u periodu 1903 – 1907. godine. Nižu gimnaziju u Kruševcu pohađao je u periodu 1907 – 1911. godine. Kao učenik kruševačke gimnazije aktivno je sarađivao sa jednim niškim listom pod nazivom "Kića". List za šalu, zabavu i prikupljanje narodnih umotvorina izlazio je jednom nedeljno, i to nedeljom u periodu od 1905. do 1926. godine. U ovom nedeljniku Mika je kao đak objavljivao veoma aktivno više radova koji su se odnosili na prikupljanje narodnih priča, pesama i zagonetki kao i dečijih radova iz bruskog i župskog kraja. Prikupljene radove je objavljivao u periodu 1907 – 1911. godine. Ovim je Mika Đorđević još u ranoj mladosti pokazao svoje veliko interesovanje za narodno stvaralaštvo, kulturu, običaje i tradiciju.
Poznato je da je Miodrag Đorđević pred Prvi svetski rat učio privatnu Ćirićevu trgovačku akademiju u Beogradu. To znamo na osnovu jedne molbe upućene načelniku Sreza Kopaoničkog 13. aprila 1919. godine, od strane Stanka Petrovića – Starinca da mu se izda uverenje da je on đak Trgovačke akademije o čemu je kao dokaz podneo školski izveštaj. Uz pomenuti izveštaj Stanko Petrović je priveo tri lica iz Brusa koja su svojim izjavama potvrđivala da je on zaista đak druge godine privatne akademije. Ta lica su njegov drug Miodrag Đorđević koji je sa Stankom bio u istoj školi, zatim Svetislav Čajić, koji mu je slao novac i njegov brat Ljubodrag Petrović, koji ga je izdržavao u školi. Tog 13. aprila 1919. godine u kancelariji sreskog načelnika u Brusu Miodrag Đorđević je dao sledeću izjavu: "Meni je vrlo dobro poznato da je Stanko Petrović – Starinac iz Brusa, svršio u 1914. godini jedno godišnji kurs privatne Ćirićeve akademije u Beogradu. Ovo znam otuda što sam i ja bio tada u istoj akademiji i Stanka poznajem pošto smo iz jednog istog mesta i poznato mi je da je Stanko nameravao da svrši sve tri godine. Za ovo jamčim moralno i materijalno".14
Nije nam poznato gde je Veliki rat zatekao Miku Đorđevića. Jedino znamo da je početkom septembra 1916. godine kao regrut dvadesetogodišnjak jedne večeri u Kruševcu uhvaćen i interniran od strane okupacionih vlastu u logor u Austro-Ugarsku. Da je u zarobljeništvu bio do kraja rata svedoči dokument koji je izdat od strane Suda opštine Brus 7. marta 1921. godine. Naime, na traženje Kruševačke pukovske okružne komande aktom od 3. marta 1921. godine Načelstvo Sreza kopaoničkog već 5. marta od Suda opštine bruske tražilo je spisak svih regruta rođenih 1895, 96. i 97. Godine, a koji su bili u ropstvu kod Nemaca, Austrijanaca i Bugara. U odgovoru Sud opštine bruske od 7. marta 1921. godine navodi da je Miodrag Vl. Đorđević rođen 1896. godine bio u ropstvu svo vreme rata.15
Kao austrougarski zarobljenik boravio je u zarobljeničkom logoru koji se nalazio u današnjoj češkoj banji Pišćanima. Tu je upoznao i svoju buduću suprugu Jožefinu (Jožu) Ledvinu, mladu Čehinju. O njihovom susretu Milovan Gočmanac piše: "Deportovanje ga je iscrpelo fizički, i nekako odmah po dolasku razboleo se. Bilo mu je potrebno krvi. Među davaocima, bila je i mlada Slovakinja Joža – Jovanka. Stanovala je kod svoje sestre, a radila u vešeraju bolnice. Iskrena u osećanjima, spontana i prostosrdačna, nije krila simpatije prema mladom Đorđeviću". Treba reći da gospodin Gočmanac jedini tvrdi da je Mikina supruga Joža bila Slovakinja a ne Čehinja.16
Tih dana i sama Joža se kasnije živo sećala. Kaže da je imala samo 17 godina kada je u Pišćanima, u današnjoj Češkoj, zavolela crnomanjastog Srbina, austrougarskog zarobljenika. Plavokosa Jožefina, službenica ove poznate banje obavestila je oca da je Mika voli, i da će ona sa njim u Srbiju. Otac je odvraćao govoreći da u Srbiji nema ni odžaka na kućama, nema kreveta i belih čaršava. Spava se na slami, a vatra se loži u sobi na podu. Zato su svi Srbi od dima crni. Međutim očeva priča Jožu nije moglo da pokoleba govoreći mu: "Tata, ako je njemu dobro, dobro je i meni!"17
Po završetku Prvog svetskog rata, u jesen 1918. godine Mika se sa ostalim oslobođenim logorašima i svojom budućom suprugom vratio u domovinu i rodni Brus. U svom rodnom mestu će živeti do 1920. godine gde je pomagao ocu u kafani. Mikina supruga Joža se tih prvih dana seća da kada je došla u Brus nije znala ni jednu srpsku reč. Brusjani su govorili da je doveo Mika Dinkin (tako su zvali njegovu majku Kostadinku) Švabicu! Ljutilo je to. Zbog toga je srpski brzo naučila i postala prava Srpkinja. Jožu su Srbi zavoleli. Ona se brzo uverila da priča njenog oca nije bila tačna jer je u Brusu bilo kreveta, belih čaršava i peći. Iz krštenice je Joža saznala da je njena davno umrla majka bila doseljena Srpkinja i zvala se Julijana Filipović.18
Uvidom u knjigu venčanih crkve u Brusu za period od 1917. do 1921. godine, na strani 23. pod zadnjim rednim brojem 79 za 1920. godinu upisani su kao venčani Miodrag Đorđević, kafedžija iz Brusa, vere pravoslavne, Srbin i Joža Ledvina iz Trnave u Češkoj, vere katoličke, po narodnosti Čehinja. U samoj knjizi venčanih popunjeni su podaci za mladoženjine roditelje, dok ovih podataka za nevestu nema, odnosno, rublika je prazna. U rublici godina, mesec, dan i mesto rođenja venčanih za Miku piše 15. jul 1896. godine u Brusu, a za Jožu 15. mart 1897. godine u Trnavi u Češkoj. Navodi se da su se venčali 7/20. novembra 1920. godine u kruševačkoj crkvi cara Lazara. Venčanje je izvršio sveštenik Dušan M. Vesić, dok se u rublici za kuma i starog svata navode imena Mihaila Pešića i Dobrosava Ratajca inženjera iz Kruševca.19
Miodrag Đorđević sa suprugom 1920. godine, konačno odlučuje da napusti rodni Brus i da se stalno nastani u Beograd. Do kraja treće decenije XX veka izdržavali se kao bankarski činovnici. Kako je Mikin hobi bio film, on je već 1924. godine kupio prvu filmsku kameru i počeo sa amaterskim snimanjima. Međutim, ubrzo ga filmska umetnost toliko zaintrigirala da je konačno doneo odluku da se potpuno posveti filmu. O njegovom radu na filmu detaljnije u drugom poglavlju.
Kao danas, tako je i u ono vreme država jako malo ulagala u film. Da bi mogao snimati filmove, Mika Đorđević je morao da obezbedi neophodna novčana sredstva. Do njih se dolazilo jako teško. Zato se često upuštao u sumnjive kombinacije kako bi došao do neophodnih finansijskih sredstava. Često je bio prinuđen da pribegava nekim radnjama koje se kosile sa tadašnjim zakonima. Zato se za njega vezuju izvesne afere od kojih su neke imale i sudski epilog o kojima su pisali tadašnji beogradski listovi. Ovde ćemo navesti jednu aferu o kojoj je pisao list "Vreme". Navedeni list u rublici „Sudska hronika“ izveštavao je o trodnevnom suđenju u Okružnom sudu za grad Beograd. Tom prilikom je suđeno osnivačima i članovima upravnog i nadzornog odbora akcionarskog društva "Reklama" a koji su odgovarali za fiktivno upisivanje osnovnog kapitala od milion dinara i akcija za 250.000 dinara. Na suđenju Miodrag Đorđević iako je bio član upravnog odbora se izjasnio da se ne oseća krivim.20
Isti list je već sutradan objavio presudu po aferi "Reklama ad". Posle trodnevnog suđenja članovima upravnog i nadzornog odbora "Reklama ad" optuženim za lažno bankrotstvo i za fiktivno upisivanje osnovnog kapitala od milion dinara, sud je Boška Radovanovića, predsednika upravnog odbora "Reklama ad" i Jakova Kalmića, člana upravnog odbora osudio na po četiri meseca zatvora i plaćanja sudskih troškova. Dok su ostali optuženi, među kojima je bio i Miodrag Đorđević, oslobođeni, pošto sud nije mogao da stekne uverenje o njihovoj krivici. Pošto je presuda bila pročitana i oslobođeni odahnuli, predsedavajući drugog krivičnog veća, sudija Banić obratio se Đorđeviću kako sud za ostale nije stekao uverenje da su krivi, ali im ipak preporučuje da ubuduće beže daleko od akcionarskih društava, a naročito vi gospodine Đorđeviću. Na ovu opasku sudije Banića on je odgovorio da ubuduće neće zalaziti ni u Narodnu banku. Dok se iz publike čuo komentar: "More samo kad bi vas neko pustio!"21
Iz štampe takođe vidimo da se Mika Đorđević krajem tridesetih godina XX veka politički angažuje, i to za parlamentarne izbore raspisane za 11. decembar 1938. godine. U beogradskom listu „Politika“ od četvrtka, 8. decembra 1938. godine objavljene su kandidacione liste grupisane po srezovima. Za Moravsku banovinu, a srez kopaonički listu su činili:
JRZ Cvetko Jeličić
JRZ Dragoslav Jovanović
Zbor Velimir Slavković
Dav. Stevan Popović
JNS Miodrag Đorđević22
Po održanim izborima za narodne poslanike 11. decembra 1938. godine „Politika“ je već u utorak, 13. decembra objavila zvanične rezultate. Tako je u Kopaoničkom srezu Cvetko Jeličić dobio 3537 glasova, Dragoslav Jovanović 1095, Velimir Slavković 13, Stevan Popović 11, a Miodrag Đorđević ni jedan glas.23
Iz datih podataka može se videti da je na ovim parlamentarnim izborima Mika Đorđević bio kandidat za narodnog poslanika ispred Jugoslovenske nacionalne stranke koja je inače bila na kandidacionoj listi udružene opozicije koju je predvodio dr Vlatko Maček. Na ovim izborima on je doživeo pravi debakl, jer u svom rodnom kraju nije dobio ni jedan glas od ukupno 4656 ljudi koji su glasali.
Posle ove neuspešne političke avanture Mika Đorđević se konačno okreće komunističkoj ideologiji. Njemu kao umetničkoj duši svakako nije mogla da promakne plemenita ideja za koju se tada borila KPJ. Danas se posebno polemiše o tome kada je Mika postao član Komunističke partije. Po mišljenju Aranđela Jeličića on nije bio član partije, ali je bio kurir CK KPJ.24 Međutim, većina autora smatra da je Mika bio član Komunističke partije samo je pitanje kada je postao njen član. Na osnovu tvrdnje Stevana Jovičića, još 60. godina prošlog veka Nikola Bugarčić mu je potvrdio da je Mika bio komunista, šta više bio je glavna veza Pokrajinskog komiteta sa Kruševcom i okolinom. Po mišljenju Jovičića on je član KPJ postao najverovatnije 1936. Godine, i to dok je pravio film o fabrici tekstila iz Duge Rese kod Karlovca, tvrdeći da su vlasnici fabrike bili simpatizeri i da su pomagali Komunističku partiju.25 Kod Milovana Matića nalazimo tvrdnju da je po nekim istraživanjima Mika bio član KPJ još od 1938. godine.26 Međutim, imajući u vidu činjenicu da je Miodrag Đorđević na parlamentarnim izborima 11. decembra 1938. godine, bio kandidat za narodnog poslanika ispred Jugoslovenske nacionalne stranke, možemo reći da je on mogao postati član Komunističke partije samo posle 1938. godine. Međutim, ono što je danas važno, nije to da li je Mika bio član KPJ ili ne, jedino je bitno da je on po političkom opredeljenju bio iskreni komunista. Za ovu plemenitu ideju će na kraju i stradati.
Sa izbijanjem rata na prostoru Jugoslavije u aprilu 1941. godine Mika se sa suprugom Jožom iz Beograda sklanja u Brus, u svoju rodnu kuću. Mika je sa suprugom u periodu 1941 – 1943. godine najviše vremena provodio u Brusu i Kruševcu, gde su imali stan u kući inženjera Simonovića, kraj potoka. To mesto je posebno bilo pogodno za kurirsku delatnost koju je Mika obavljao.27 Njihova kuća je bila otvorena za ilegalne borce i sklonište za partijske radnike. Kod njih je utočište našao i poznati predratni revolucionar iz Valjeva Života Jevtović koji se sklonio u Brus da ne bi bio uhapšen u Beogradu. U Brusu je živeo pod lažnim imenom Velja, a predstavljao se kao izbeglica. Kako je Mika odlično govorio nemački jezik i družio se sa nepoznatim došljakom, napredni omladinci u Brusu sumnjali su da su oni nemački agenti.28 Mika je često bio na putu Brus – Kruševac – Beograd budući da je imao specijalni zadatak da bude kurir-veza Pokrajinskog komiteta Komunističke partije Jugoslavije za Srbiju u Beogradu sa Oblasnim komitetom u Kruševcu. Niko nije znao da je on predratni komunista i da je verovatno na svojim čestim putovanjima po zemlji i inostranstvu obavljao važne zadatke za partiju. U to vreme Mika Đorđević je često odlazio u Beograd i prenosio poštu PK KPJ za Srbiju iz Beograda za OK Kruševac. Kao stalni putnik i filmski reditelj, manje je bio uočljiv od drugih.
Iz sećanja Dragana Golubovića i Đorđa Matića Kekerana saznajemo da je u Brus došao Nikola Bugarčić, posle sloma opsade Kraljeva, koji se sklonio kod svog rođaka Mike Đorđevića. Po nekima on je kandidovao Miku za člana KPJ, što ne mora biti tačno jer je Mika po tvrdnjama nekih drugih istraživača bio član KPJ još ranije. Po nekim tvrdnjama Nikola Bugarčić je došao u Brus januara 1942. Godine, a u martu iste godine u Brusu otvara berbersku radnju Đorđe Matić Kekeran, po partijskom zadatku, inače član OK KPJ Kruševac. Zna se da je po nalogu Pokrajinskog komiteta Nikola Bugarčić dobio zadatak da u Brusu osnuje partijsku ćeliju sa pomenutim Jevtovićem i Mikom Đorđevićem. Što je Bugarčić i učinio. On sa Đorđem Matićem stvara partijsku ćeliju u Brusu od tri člana. Bugarčić je bio partijski sekretar, a članovi Života Jeftović i Miodrag Đorđević.29 Partijska ćelija se postepeno povećavala. Mika je bio glavna veza Pokrajinskog komiteta sa ovim krajem Srbije. Preko Đorđevića je uspostavljena veza između Kruševca i Brusa. Prenosio je letke i pisane poruke.
Iako je partijska ćelija uspela vrlo brzo da okupi oko sebe preko četrdeset članova i simpatizera, ilegalni rad je bivao sve složeniji i teži. Okupator i njegove domaće sluge nisu mirovale. Pa je u proleće 1943. godine došlo do provale partijske organizacije u Kruševcu. Od strane agenata tajne policije krenula su brojna hapšenja partijskih i skojevskih aktivista. Ovom provalom i hapšenjima partijske i skojevske organizacije u Kruševcu i okolini bile su skoro potpuno uništene. Od tada pa do kraja okupacije, u gradu, kao i u celom okrugu nije više postojalo ni partijsko ni skojevsko rukovodstvo. Ostali su samo još neotkriveni pojedini članovi KP ili SKOJ-a, koji su delovali kao pojedinci ali organizovanog rada više nije bilo.30
Iz sećanja Đorđa Matića Kekerana saznajemo da je 10. maja 1943. godine u Beogradu uhapšen kurir OK Mihajlo Đorđević – Mika.31 Treba reći da osim Đorđa Matića, u svom delu i Krsta Milosavljević, Đorđevića pogrešno zove Mihajlo umesto Miodrag. Njegova supruga je istog dana uhapšena u Brusu. Mika je u zatvoru ispitivan i mučen od strane Specijalne policije u Beogradu. Kasnije je gotovo polumrtav vraćen u kruševački zatvor, pošto ni pod najstrašnijim mukama nije odao nijedno ime. Po kazivanju njegove mlađe sestre Miroslave u Kruševac su ga odveli u istražno odeljenje i tamo ponovo strahovito mučili. Ona mu je donosila hranu, naročito mleko koje je Mika stavljao na rane od mučenja, hranu mu je odnosila i kada su ga odveli u Zavod. I tamo su ga tukli i zverski mučili. Gotovo prebijenih ruku i nogu pred streljanje uvili ga u ćebe i fotografisali.32
Na osnovu pouzdanih tvrdnji većina uhapšenih prilikom ove provale streljana je na dan 8. juna 1943. Kako Nemci povodom ovog streljanja nisu izdali nikakvo saopštenje, ne može se znati tačno koliko je tog dana streljano. U sećanju mnogih ipak je ostao broj 32, koji se često spominjao posle streljanja. Od toga je bilo 28 muškaraca i 4 žene. Za 20 lica imena su utvrđena. Među njima se nalazi i ime Miodraga Đorđevića. Inače velike poteškoće oko utvrđivanja imena streljanih ovog datuma pričinjavalo je i to što su neki od uhapšenih bili oterani na Banjicu i tamo ubrzo streljani, kao i to što je tri nedelje kasnije kod logora izvedeno naredno streljanje, pa ima dileme, gde i kada je ko streljan.33
U "Pobedi" od 16. juna 1945. godine piše da je pred sudom za suđenje zločina i prestupa protiv srpske nacionalne časti u Kruševcu, 9. juna održano prvo javno suđenje u sali Gradskog odbora. Suđeno je Cvetku Jeličiću, bivšem narodnom poslaniku JNS i JRZ, i njegovom bratu Milosavu, industrijalcima iz Brusa. Javni tužilac Okruga kruševačkog kao narodni tužilac optužio je braću Jeličiće, Cvetka i Milosava, za privrednu saradnju sa okupatorom i njegovim pomagačima. Na ovom suđenju Cvetko je osuđen na 7 godina gubitka srpske nacionalne časti, 4 godine lakog prisilnog rada i konfiskovanja svoje lične imovine. Dok je Milosav osuđen na 4 godine gubitka srpske nacionalne časti, 1 godinu prisilnog rada i konfiskovanja njegovog dela imovine. Pokućanstvo je ostavljeno njihovim porodicama. Sud je izrekao srazmerno blagu kaznu jer je uzeo u obzir zdravstveno stanje optuženih. Ovo suđenje je posebno interesantno što je na Cvetka takođe pala teška sumnja da je 1943. godine, denucirao (potkazao – primetio R.J.) svoga brata od tetke Miodraga Đorđevića iz Brusa i Velju Ristića, koje su Nemci uhapsili i docnije streljali.34
Slavoljub Bojić, muzejski savetnik u penziji, radeći svojevremeno kao kustos Narodnog muzeja u Kruševcu, objavio je jedan članak u kruševačkoj "Pobedi" 2006. godine. U tom članku govori da je Mika Đorđević streljan 8. juna 1943. godine, zajedno u grupi sa 32 građana od kojih je 20 identifikovano. Ističe da je malo poznato da su nekima od njih pronađene fotografije, snimljene u zatvoru pre pogubljenja. Tako je pronađena fotografija Mike Đorđevića, mada Bojić u ovom članku pogrešno navodi ime Mihajilo, umesto Miodrag, snimljena u kruševačkom zatvoru, kako sedi pored taraba, neposredno pre streljanja. Ova fotografija je danas u istorijskoj zbirci Narodnog muzeja Kruševac. Kako navodi Bojić, Mikina supruga Joža poklonila je Istorijskom arhivu Kruševac nekoliko fotografija na kojima se vidi kako Mika sa kamerom snima pojedine filmske scene pre Drugog svetskog rata.
Gospodin Bojić kao kustos kruševačkog Muzeja prikupljao je predmete i drugu dokumentaciju o streljanim kod Kaznenog zavoda u Kruševcu, tom prilikom je Dragica Agatonović – Seka, bibliotekar Narodne biblioteke Kruševac, poklonila Narodnom muzeju u Kruševcu, jedno veliko dugme od bakelita, skinuto sa mantila koji je nosio Mika Đorđević. Ovo dugme je bilo prišiveno na mantilu i bilo istovetno sa drugim dugmadima, ali se razlikovalo od ostalih po tome, što se jedna polovina mogla otvoriti i zatvoriti, a da se to ne primeti. Kada je predala dugme Dragica Agatonović, koja je bila Mikina rođaka, rekla je da je Mika ovo dugme koristio za prenošenje raznih pisanih poruka. Po tvrdnji Bojića danas se ovo dugme čuva u istorijskoj zbirci Narodnog muzeja Kruševac.35
Iako je bio jedini predratni srpski snimatelj koji je bio član Komunističke partije, to mu nije pomoglo da partijski drugovi cene njegovo delo. Šta više, malo je falilo da u istoriji srpskog filma uz njegovo ime ostane zapisano da je bio kolaboracionista te da je jedini snimatelj koji je nestao u vihoru rata, a koji se pridružio kvislinzima. Aleksandar Saša Erdeljanović, inače upravnik Arhiva Jugoslovenske kinoteka ovako opisuje Miku Đorđevića: „Nakon okupacije Srbije od nemačkih nacista, Miki Đorđeviću se naizgled izgubio svaki trag, i tu je zapravo i koren njegove kontraverznosti. U privatnom životu bonvivan (veseljak koji u životu traži uživanja i razonodu – primetio R.J.), ljubitelj lepih žena i luksuza, među prijateljima i kolegama je bio poznat kao „dvorski snimatelj“. Dokaz tome su bila njegova česta prisustva na dvoru i snimanja važnih događaja iz života kraljevske porodice, po čemu je bio sličan svom prijatelju Kosti Novakoviću. Kad je rat započeo, a Đorđević nestao, poznanici su verovali da se zbog konformizma sklonio na neko mirnije i bolje mesto, a na kraju rata se pak sumnjalo da je postao kolaboracionist i možda čak pobegao zajedno sa Nemcima. Istina je bila dijametralno suprotna“.36 Međutim, slučaj je hteo da se tek posle rata sazna prava istina. Niti je bio nemački agent, niti kolaboracionista, već pravi komunista i ratni heroj. To samo svedoči o neuobičajenom i čudnom životnom putu Mike Đorđevića.
Za njegovo hrabro držanje i mučeničku smrt priznanja su stigla tek posle rata. Tako je na predlog Saveza boraca narodnooslobodilačkog rata Ministarstvo narodne odbrane Vlade Federativne narodne republike Jugoslavije izdalo spomenicu za večnu uspomenu i slavu palih boraca narodnooslobodilačkog rata Đorđević V. Miodragu, "koji je odazivajući se pozivu Komunističke partije Jugoslavije u borbi protiv fašističkih okupatora i njihovih domaćih najamnika položio svoj život za slobodu i nezavisnost, za bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije, za vlast radnog naroda i pobedu narodne revolucije. Večna slava palom narodnom borcu!" Spomenicu broj 67801 izdatu u Beogradu 29. novembra 1950. godine, lično je potpisao tadašnji ministar narodne odbrane i Vrhovni komandant Jugoslovenske armije Josip Broz Tito.
Govoriti o životu i radu Mike Đorđevića, a ne reći ništa o njegovoj supruzi, učinili bismo jednu veliku nepravdu prema ovoj plemenitoj ženi. Joža Jovanka je bila veliki oslonac svom mužu. Ona je bila uz njega, deleći sa njim dobro i zlo, uspone i padove. Zato ćemo ovde dati njenu kraću biografiju.
Na osnovu podataka iz knjige venčanih crkve u Brusu za period 1917 – 1921. godinu vidimo da je Joža Ledvina rođena 15. marta 1897. godine u mestu Trnava u tadašnjoj Austro-Ugarskoj, danas u Češkoj, vere katoličke, a po narodnosti Čehinja. Treba reći da se pominje i pod imenima Jožefina i Roža, dok Milovan Gočmanac pogrešno tvrdi da je po narodnosti Slovakinja.37 Uvidom u knjigu umrlih u matičnoj službi bruske opštine saznajemo da joj se otac zvao Filip Ledvina a majka Julija. Otac je bio Čeh, ali je po majci imala srpsko poreklo. Po nekim tvrdnjama, tek kad je došla u Srbiju iz krštenice je saznala da je njena davno umrla majka bila doseljena Srpkinja i da se zvala Julijana Filipović.38 Međutim, iz knjige umrlih vidimo da je kao datum njenog rođenja napisan 17. mart 1898. godine. Kako nije imala bližu rodbinu u knjizi se navodi da je njenu smrt prijavila izvesna Desanka Nikolić, najverovatnije komšinica, koja je pretpostavlja se i dala podatke o pokojnici. Zato je moguće da je 17. mart 1898. godine pogrešno naveden. Kao pouzdan datum rođenja treba uzeti 15. mart 1897. godine koji se navodi u starijem dokumentu, knjizi venčanih, jer je taj podatak najverovatnije dala lično Joža Đorđević.
Pouzdano znamo da je Joža imala rođenog brata, koga je često pominjala u svojim sećanjima. Sestru nije, mada kod Milovana Gočmanca nailazimo na podatak da je ona, dok je radila u bolnici u Pišćanima, stanovala kod svoje sestre.39 Kako Joža nije pominjala rođenu sestru, najverovatnije da je stanovala kod neke svoje bliže rođake. Po završetku školovanja zaposlila se u bolnici u Pišćanima, gde je i upoznala u jesen 1916. godine, dvadesetogodišnjeg Miku kao austrougarskog zarobljenika, koji je bio u logoru. Uskoro će se pokazati da je zarobljenicima iz Srbije Joža bila bezrezervno privržena, jer se uporno zalagala da im olakša život u logoru.
U jesen 1918. godine Joža se sa oslobođenim logorašimi i Mikom, i pored protivljenja njenog oca, uputila u Srbiju, u njegov rodni Brus. Brzo je naučila srpski jezik, prešla u pravoslavnu veru i promenila ime u Jovanka. Postala je prava Srpkinja. Do 1920. živeli su u Brusu, venčali se u Kruševcu, u crkvi Lazarici 20. novembra 1920. Posle toga se preselili u Beograd gde su oboje službovali neko vreme. Pošto je Miku živo interesovao rad na filmu, kome se uskoro u potpunosti predao Jovanka mu je i u tom poslu bila bezuslovna podrška. Pomagala mu je u pripremanju snimanja pa je čak učestvovala i u samom snimanju. Uz naporan rad godine su prolazile, Jovanka je bila uz svog muža, kao važan oslonac, bodreći ga u njegovom radu.
Sa izbijanjem rata Jovanka i Mika se 1941. godine iz Beograda sklanjaju u Brus. Ali teško je od rata skloniti se. U njihovoj kući se skrivali ilegalci i poznati predratni revolucionari. Osim što su krili poznate komuniste Mika je bio jedan od pouzdanijih kurira između Oblasnog i Pokrajinskog komiteta partije. Po kazivanju same Jovanke da ne bi pao u oči policiji zbog čestog sastajanja sa tada poznatim komunistima i skojevcima, ona je umesto svog muža ponekad nosila razne poverljive materijale i poruke.40 I u toku rata Jovanka je bila velika podrška svome mužu.
U proleće 1943. godine posle provale partijske organizacije u Kruševcu Mika Đorđević je 10. maja uhapšen u Beogradu, a u isto vreme u Brusu je uhapšena Jovanka. Uzaludno su je tukli i mučili da prizna i otkrije druge. Ona ništa nije priznala. Odvedena je u Banjicu, a zatim u zloglasni logor Aušvic gde je bila evidentirana pod brojem 82238. Taj istetovirani broj nosila je do smrti na levoj ruci.
Joža je uspela da preživi strahote Aušvica. Po završetku rata se vraća u Brus. Bila je aktivna u raznim političkim i kulturnim organizacijama kao što je AFŽ i Narodni front. Tako je Izvršni odbor Narodnog fronta Srbije 1. aprila 1948. godine, na konferenciji sreskog odbora Narodnog fronta u Brusu, dodelio diplomu Jovanki-Joži Đorđević kao članu organizacije Narodnog fronta sreza Kopaoničkog za požrtvovani rad na ostvarenju zadataka Narodnog fronta u 1947. godini. Povodom praznika rada „Prvog maja“ 1958. godine predsednik Republike Josip Broz Tito odlikovao je Jovanku Đorđević,službenicu iz Brusa.41 U Brusu je radila kao referent za narodno zdravlje i socijalno staranje. Na tom mestu je dočekala i penziju. Bila je aktivna i u penziji, o čemu svedoči i pohvala Narodnog univerziteta Brus, koju je dodelio Jovanki Đorđević 29. decembra 1966. godine za vanredno zalaganje i uspešan rad u kulturno umetničkom društvu "Josif Pančić" u Brusu.
Kao penzionerka živela je od skromne penzije. Na osnovu sećanja Jovanke Đorđević neko u Brusu nije joj dvostruko računao godine provedene u Aušvicu, iako je to zakon odobrava. Nije htela da se žali. Planirala je da u Beogradu nađe neki dom gde bi se smestila. Na leto bi ponovo u Brus. Pričala je da ima gde. Posle rata kod brata u Čehoslovačkoj je bila tri puta, ali priznala je da joj se tamo sada ne ide, jer se nekako od njih otuđila. Ne pripada više tom svetu. Osetila je da je sudbinski vezana za Srbiju i Mikin Brus. Poslednje godine svog života Jovanka je provela tražeći bilo kakve informacije o sudbini filma „Ljubica i Janja“, koji je snimio njen muž, kao i kako da ostvari autorska prava nad Mikinim filmovima koji su i posle rata prikazivani u zemlji i inostranstvu.42 Jovanka Đorđević je bolovala dva meseca, umrla je u Domu zdravlja u Brusu 7. januara 1973. godine u jedan čas posle ponoći. Ono što je najtužnije na kraju ove priče je činjenica što je opština posle smrti, na javnoj aukciji prodala sve njene stvari da bi isplatila sahranu.43
Rad na filmu
Miodrag Đorđević je dosta rano pokazao interesovanje za fotografiju i snimanje. To interesovanje je posebno učvrstio u austrougarskom logoru u Pišćanima, u današnjoj Češkoj. O tome svedoči i njegova supruga Joža. Po njoj još pri prvim susretima sa mladim logorašem Srbinom, ona je otkrila njegovu zainteresovanost za snimanje. Zato mu je kupila i poklonila fotoaparat. A kada joj se rendgenolog bolnice poverio da mu je potreban radnik koji bi radio na izvlačenju negativa, Joža se nije dvoumila da predloži Miku. On se odazvao ponuđenom predlogu jer je mogao da stekne više znanja i iskustva, ali je na taj način mogao da pomogne i bolesnim logorašima.44
Kao bankarski činovnik, 1924. godine kupio je filmsku kameru i počeo, u početku amaterski, da se bavi snimanjem. Kasnije postaje i profesionalni snimatelj. Dakle, od 1924. godine Mika se ozbiljno prihvatio posla za koji u to vreme nije mogao imati uzora. U početku je snimao kratke filmove i reportaže. Sam je bio režiser i snimatelj. Voleo je pejzaže i narodne motive. Ubrzo ga je filmska umetnost toliko zaintrigirala da je doneo odluku da se potpuno posveti filmu.
O Mikinom radu na filmu najbolje je pisao upravnik Arhiva Jugoslovenske kinoteke Aleksandar Saša Erdeljanović. Između ostalog o njegovom filmskom stvaralaštvu kazuje: "Još od prvog naručenog filma "Belje" iz 1929. godine (snimljenog u saradnji sa Mihajlom Al. Popovićem), o poznatom gazdinstvu sa najkvalitetnijim stočnim fondom, gde se proizvodio najbolji maslac u Kraljevini, on je zavoleo čergarski život snimatelja. Do početka Drugog svetskog rata, snimio je više desetina filmskih reportaža u svim krajevima Jugoslavije, najintenzivnije sarađujući još od 1930. godine sa najpovlašćenijom filmskom kućom u državi, "Jugoslovenskim prosvetnim filmom". Među mnogobrojnim naslovima ističu se: "Brod kraljice Marije", "Kraljevići na Bledu", "Sušak", "Sarajevo", "Dubrovnik biser Jadrana", "Split"... Bio je i jedan od snimatelja velikih dokumentarnih filmova "Sveslovenski slet sokola u Beogradu" 1930. godine i „Sahrana kralja Aleksandra I Karađorđevića“ iz 1934. Ipak, njegov vizuelni dar je najviše došao do izražaja u turističkim filmovima, kao što su "Lepa naša domovina" iz 1932. godine i, naročito, "Pod jugoslovenskim nebom" iz 1934. godine. Ovaj poslednji satkan od niza vinjeta koje dočaravaju freskopis nekih od najlepših delova i mesta prirodom bogate Jugoslavije, sa velikim uspehom je prikazivan u inostranstvu (na primer u Čehoslovačkoj i Francuskoj), čineći značajnu potporu širenju turističke propagande naše zemlje.
Krajem tridesetih, on osniva sopstveno filmsko preduzeće, "Jugoslavija film", sa sedištima u Zagrebu i Beogradu. U tim godinama, on beleži važne političke događaje u zemlji filmovima "Proslava godišnjice sporazuma Cvetković-Maček" i „Veličanstvena proslava rođendana i imendana vođe hrvatskog naroda dr Vlatka Mačeka“ (iz 1940. godine), pripremajući se za snimanje prvog zvučnog dugometražnog filma jugoslovenske kinematografije.
Kao predigru dugometražnom filmu, Đorđević je u Zagrebu započeo ekranizaciju operete "Pobjednik", u korežiji sa Markom Fotezom, koju nije dovršio, da bi se potom bacio na svoje životno delo, režiju filma "Ljubica i Janja". Ovo dugometražno zvučno ostvarenje sa snažnom socijalnom tematikom, u kome su od poznatijih glumaca nastupali Fran Novaković i Ljubiša Jovanović, bilo je u završnoj fazi kada je započeo aprilski rat 1941. Pošto su ustaše ubrzo preuzele Hrvatsku, filmu se gubi svaki trag“.45 Iz citiranog teksta gospodina Erdeljanovića se jasno vidi da je rat Miku Đorđevića zaustavio, nažalost, u punom stvaralačkom zamahu.
O Mikinom početku ozbiljnim bavljenjem filmom Stevan Jovičić u svom delu "Kinematografija u Srbiji 1896-1941" na jednom mestu piše: „Značajnu ulogu za razvoj filma u zemlji ima Milan Marjanović, šef Pres biroa i organizator velikog sveslovenskog sleta sokola u Beogradu 1930. godine koga je Josip Novak zainteresovao za snimanje filma o sokolskom sletu. Film o sletu su snimali Josip Novak, Stevan Mišković, Miodrag Đorđević, Mihajlo Popović, Anton Hari Smeh, a Novak i Marjanović su montirali snimljeni materijal pod nazivom "Sveslovenski slet sokola u Beogradu" (1930) koji postiže uspeh u zemlji i svetu, a što je značajno taj film inicira stvaranje "Jugoslovenskog prosvetnog filma", prvog i najuspešnijeg filmskog proizvodnog preduzeća u Kraljevini Jugoslaviji koje je imalo podršku države. Snimatelji Jugoslovenskog prosvetnog filma (Miodrag Đorđević, Anton Smeh, Stanislav Novorita) predvođeni Josipom Novakom za kratko vreme snimili su nekoliko stotina hiljada metara filma o lepotama i znamenitostima Jugoslavije. Josip Novak, sa saradnicima obradio je snimljeni materijal u moderno opremljenoj laboratoriji i uz pomoć mladih sineasta montirao nekoliko desetina filmova".46 Iz datog teksta saznajemo da je Đorđević bio jedan od najpoznatijih filmskih snimatelja toga doba u našoj zemlji.
Koliko je Mika Đorđević ozbiljno shvatio rad na filmu, i to onom zvučnom, najbolje nam pokazuje objavljeni tekst u listu „Politika“ od utorka, 18. avgusta 1931. godine pod naslovom „Filmovi na našem jeziku“. Tekst navodimo u celini: „Kroz kratko vreme mi ćemo, izgleda, imati nekoliko kraćih filmova na našem jeziku. G. Mika Đorđević, koji je do sada snimio više nemih, aktuelnih filmova stupio je u vezu sa „Unia“ tonfilmom iz Pešte. To je jedno veliko preduzeće, koje ima svoj moderno uređen studio i sve potrebne instalacije. Dalo je već nekoliko većih filmova na mađarskom i nemačkom jeziku.
Filmovi na našem jeziku sastojaće se svaki iz po nekoliko naših popularnih pesama i eventualno i monologa naših poznatih glumaca. Biće ih četiri. Svaki će trajati koliko jedan čin i igraće se pre glavne tačke kao miki-mauz filmovi".47 Dakle, samo četiri godine od snimanja prvog zvučnog filma u svetu, Mika je krenuo u akciju snimanja zvučnog filma u Kraljevini Jugoslaviji.
U daljem tekstu od svih navedenih Mikinih filmova posebnu pažnju posvećujemo samo filmovima "Pod jugoslovenskim nebom", koji se po mišljenju kritičara i istoričara filma, smatra najboljim turističkim filmom koji je urađen u Jugoslovenskoj kraljevini, inače namenjen za inostranstvo, i filmu "Ljubica i Janja" koji se može smatrati njegovim životnim delom. Inače dugometražni zvučni film sa snažnom socijalnom tematikom u kojem se govori o snalaženju dveju devojaka koje su morale napustiti selo i otići u grad, izlažući se mnogim neprilikama.
Prednost snimanja turističkih filmova bila je višestruka. Nisu bili ni skupi ni komplikovani. Drugo, mogli su se lako naći finansijeri za takve filmove. Bilo je gradova koji su bili zainteresovani da se o njima snimaju kratki filmovi.
Ovom filmu prethodio je niz kratkih turističkih filmova. Krajem 20. godina prošlog veka filmovi o prirodnim lepotama su rado gledani. Bio je to opšti trend u svetu. U bioskopima Kraljevine Jugoslavije, uz domaće žurnale, kojima su predstavljani aktuelni događaji, uglavnom su prikazivani i turistički filmovi iz stranih produkcija. U Beogradu 1931. osnovano je preduzeće "Jugoslovenski prosvetni film". Na inicijativu ovog preduzeća tokom 30. godina snimljen je veći broj turističkih filmova o lepoti Jugoslovenske kraljevine. Međutim, daleko najbolji film, koji je rađen po narudžbini "Jugoslovenskog prosvetnog filma" bio je turistički film "Pod jugoslovenskim nebom" Mike Đorđevića.
U njemu su prikazani snimci Beograda, Zagreba, slovenskih Alpa, Bled, nekoliko mesta na jadranskoj obali, krajevi Hercegovine, Bosne i centralne Srbije sa srednjovekovnim manastirima.
"Pod jugoslovenskim nebom" se smatrao prvim zvučnim filmom koji je snimljen u Kraljevini Jugoslaviji. Ovaj film sadrži jedini zvučni zapis glasa kralja Aleksandar I Karađorđevića, i to u sceni kada kralj u svojoj vili na Bledu upućuje pozdrave, preko ministra Flidera, čehoslovačkom narodu i njegovom predsedniku Masariku, kao i obraćanje ministra koji se zahvaljuje na prelepom boravku na Bledu i divnim rečima koje je kralj uputio tokom prijema. Muziku za ovaj film je komponovao Stanislav Binički (1872 – 1942) po motivima nacionalnih pesama. Inače film je bio jako gledan širom ondašnje Jugoslavije, a sa uspehom je prikazivan i u inostranstvu, naročito u Francuskoj i Čehoslovačkoj. Bio je veoma značajan za širenje turističke propagande Jugoslovenske kraljevine.
Dejan Kosanović koji se bavio istorijom filma u Kraljevini Jugoslaviji o snimanju filma "Ljubica i Janja" kazuje sledeće: „Beogradski pionir filma Miodrag-Mika Đorđević (1896-1943) osnovao je u Zagrebu 1940. godine filmsko preduzeće "Jugoslavija film". Prvo je, kao koreditelj sa Markom Fotezom (1913-1976), počeo da snima film "Pobjednik", ekranizaciju istoimene operete Oreškovića i Asića, ali projekat, o kome inače znamo veoma malo, nije realizovan. Zatim je po sopstvenom scenariju započeo snimanje filma sa socijalnom tematikom "Ljubica i Janja" - priču o dve seoske devojke u velegradu, od kojih jedna ostaje, a druga se vraća u selo. Uloge su tumačili operetska pevačica Ada Nađ (r. 1920), operska i operetska pevačica Micika Žlicar (1891-1964), Vera Simić-Velzek (r. 1893), Joža Rutić (1910-1977), Fran Novaković (1882-1957) i drugi, snimatelji su bili Mihailo Ivanjikov (1904-1968) i Anton-Hari Smeh, a snimatelji zvuka Zarije Đokić (1905-1944) i Žarko Grgurov (1909-1986). Snimljena je približno jedna trećina filma koji je trebalo da bude dug 3.000 metara, eksterijeri su snimani u Zagrebu i okolini, na glavnom kolodvoru i u vozu, a enterijeri u improvizovanom ateljeu u baraci na Trnjanskoj cesti 33".48 Imajući u vidu da je Mika u Zagrebu osnovao filmsko preduzeće "Jugoslavija film", koje je prestalo sa radom aprila 1941. godine, zato se za ovaj period treba vezivati i vreme snimanja filma „Ljubica i Janja“, a ne kako neki pogrešno navode da je počeo da ga snima od 1936/37. godine. Takođe, na osnovu naziva svog filmskog preduzeća može se pouzdano zaključiti da je Mika bio jugoslovenski orjentisan.
Što se tiče prvog igranog filma „Ljubica i Janja“ o njemu u reviji "Arena" koja je izlazila u Zagrebu 1963. godine nalazimo kraću priču Stanislava Simića pod nazivom "Potraga za Ljubicom i Janjom" iz koje saznajemo da je Miodrag Đorđević (autor navodi pogrešno ime Mihailo – primetio R. J.) u Zagrebu neposredno pred Drugi svetski rat dovršavao snimanje ovog filma. Trebalo je još da se snimi nekoliko kadrova. No kad je Nemačka napala Jugoslaviju, Miodrag je napustio svoju režisersku stolicu i sa svojom suprugom se vratio u rodni Brus.
Za vreme rata oni nisu imali vremena da misle o nedovršenom filmu. Naime, u ovom tekstu Stanislav Simić navodi kako penzionerka Joža Đorđević, supruga Miodragova već nekoliko godina traga za nestalim filmom njenog muža koji nikada nije dospeo na filmsko platno, iako je njegovo snimanje 1941. godine bilo gotovo dovršeno. Po priči Jože Đorđević rolne snimljenog filma već su bile upakovane kad je rat izbio. Njih je trebalo poslati u Budimpeštu na razvijanje i laboratorijsku obradu. Da li je oko 3000 metara filmske trake "Ljubice i Janje" ikada razvijeno ona o tome ništa nezna. Međutim, prema nekim neproverenim vestima, taj je film sačuvan i po završetku rata prikazivan u Čehoslovačkoj i Mađarskoj. Jožin brat koji je s porodicom živeo u Čehoslovačkoj, i koga je Joža tri puta posećivala posle rata nije znao ništa da joj kaže o ovom filmu.
U tekstu gospodina Simića se navodi da se ona pismima obraćala nekim relevantnim ustanovama i ljudima u našoj zemlji, zanimajući se za sudbinu ovog filma, ali Mikina supruga nije uspela da dobije nikakvo obaveštenje koje bi odgonetnulo sudbinu filma.49
Postoji, doduše, i neproverena informacija da je Mika 1937. godine, na dvadesetogodišnjicu od izbijanja Topličkog ustanka, planirao da snimi dugometražni igrani film o ovom ustanku u Jugoslovensko-Čehoslovačkoj koprodukciji, koji je trebao da bude sniman na prostoru Kopaonika. Nažalost, ovaj film iz nepoznatih razloga nije snimljen.
Za potrebe filma Mika Đorđević je obišao gotovo sve krajeve naše zemlje, bio u mnogim evropskim državama. Zbog čestog boravka u inostranstvu, važio je za svetskog putnika, a govorio je i nekoliko jezika.
Među prijateljima i kolegama 30. godina XX veka Miodrag Đorđević je bio poznat kao "dvorski snimatelj". Dokaz tome su bila njegova česta prisustva na dvoru i snimanja važnih događaja iz života kraljevske porodice. Mnogi smatraju da je on status "dvorskog snimatelja" obezbedio zahvaljujući kumovskim vezama sa Karađorđevićima. Aludirajući pri tome na kumovske veze između vladajuće porodice i poznate bruske porodice Jeličić sa kojom je Đorđević bio u rodbinskim vezama. Međutim, verovatno da kumovska veza nije bila odlučujuća da on bude jedan od ključnih snimatelja na dvoru. Biće da je istina u činjenici da je u međuratnom periodu Mika bio jedan od najpopularnijih i najcenjenijih filmskih snimatelja, velikan kinematografije sa znanjem o tehnici snimanja kamerom i tonskog snimanja. Dakle, sa statusom najboljeg snimatelja tog vremena u zemlji, koji je među prvima počeo da snima i prve tonske zapise su ga preporučili da snima na dvoru. Njega je u status „dvorskog snimatelja“ preporučio pre svega njegov rad. Dakle, sjajan snimatelj, uz to važio je za cenjenog čoveka, rado viđenog u visokim krugovima, pa je kao takav bio i poželjan da upravo on svojom kamerom zabeleži sva važnija dešavanja na dvoru od značaja za vladajuću dinastiju.
Poznati Brusjanin Miodrag Mika Đorđević je svojom kamerom jugoslovenskoj kinematografiji ostavio više vrednih snimaka prirodnih lepota, kulturno-istorijskih spomenika, sportskih manifestacija, brojnih mesta i istorijskih ličnosti tadašnje Jugoslavije. Zato se s pravom smatra pionirom jugoslovenskog filma i jednim od najistaknutijih snimatelja onog vremena. Ono što je danas jako bitno, da se njegovi filmovi nalaze u Jugoslovenskoj kinoteci u Beogradu kao dragoceni svedoci jednog vremena. Neke lične stvari koje su pripadale Đorđeviću takođe se nalaze u Arhivu kinoteke.
Početkom sedamdesetih godina Jugoslovenska kinoteka posmrtno je dodelila plaketu Miki Đorđeviću, koju je predala njegovoj supruzi Jovanki.
Treba istaći i ovu činjenicu da se film u Srbiji pojavio 25. maja 1896. godine, kada je u Beogradu, u kafani kod "Zlatnog krsta" (na mestu gde se danas nalazi kafana "Dušanov grad"), na Terazijama, održana prva bioskopska predstava. Dakle, film se u Srbiji pojavio iste godine kada se rodio Miodrag Đorđević. Svakako da je ovo plod slučajnosti, mada će neki reći da je u pitanju sudbinska veza između Mike i filma.
O spomen – ploči
U beogradskom nedeljniku NIN-u, nailazimo na priču da je sedamdesetih godina prošlog veka, istoričar filma Stevan Jovičić, inače radnik Jugoslovenske kinoteke pokrenuo akciju da se na rodnoj kući Mike Đorđevića u Brusu postavi spomen-ploča. Po njegovoj priči Mikin brat je kupio mermer, sam Jovičić napisao tekst, ali opština iz nekih razloga tada nije htela da je postavi, pa je ova plemenita namera Stevana Jovičića propala.50 Kao po nekom nepisanom pravilu, poznatog meštanina posle smrti prvi zaborave njegovi sugrađani, kao i to da ga se uvek poslednji sete. Po ovom pitanju izuzetak nisu ni Brusjani. Kada su Miki posthumno odali priznanje gotovo svi, tada su ga se setili i sugrađani. Tek posle dve hiljadite godine, posle nekoliko pokušaja, konačno 11. jula 2006. godine postavljena je spomen-ploča na njegovoj rodnoj kući.
Ova plemenita akcija Brusjana je za svaku pohvalu. Njome su pokazali da izuzetno cene sve što je njihov sugrađanin postigao radeći na snimanju prvih filmova na prostoru Kraljevine Jugoslavije. Na spomen-ploči nalazi se sledeći tekst:
"U ovoj kući rodio se i živeo
pionir jugoslovenskog filma
Miodrag - Mika Đorđević
1897 – 1942.
11. jul 2006."
Konačno je ispravljena jedna nepravda. Brusjani su se setili svog poznatog sugrađanina i postavili mu odgovarajuće znamenje na njegovoj kući. Međutim, sve bi bilo u redu da se na spomen-ploči ne nalaze pogrešne godine i rođenja i smrti. Naime, već smo u ovom radu dokazali da je on rođen 15. jula 1896. godine u Brusu a da je streljan 8. juna 1943. godine u Kruševcu. Dakle, u samom tekstu, na ploči je napravljena velika greška gde su dve ključne godine u životu Mike Đorđevića netačne.
Ovde se s pravom postavlja pitanje ko je odgovoran za ove greške na spomen-ploči? Uvidom u sva dosadašnja pisanja o Miki Đorđeviću jasno se vidi da pogrešne godine njegovog rođenja i smrti navode samo dva autora i to: Aranđel Jeličić u prvoj knjizi „Bruski tragovi prošlosti i sadašnjosti“ objavljenoj u Brusu 1999. godine51 i Slobodan Simonović u "Maloj enciklopediji kruševačkog kraja" objavljenoj u Kruševcu 2006. godine.52 Simonović pravi grešku zato što je pisao na osnovu pogrešnih tvrdnji gospodina Jeličića, što se vidi na osnovu činjenice da je Simonović delimično grešku ispravio u narednom svom delu „Enciklopedija Kruševca i okoline“ koje je objavio u Kruševcu 2011. godine.53 U ovom delu je ispravio pogrešnu godinu rođenja, ali ne i godinu smrti, mada je u samom tekstu o životu i radu Mike Đorđevića naveo tačnu godinu smrti, pa se smatra da je u pitanju štamparska greška ili autorov slučajan previd.
Iz iznetih podataka potpuno je jasno da je glavni krivac za greške na spomen-ploči upravo gospodin Aranđel Jeličić, jer se u njegovom delu navode pogrešne godine. Zato sa velikom sigurnošću možemo zaključiti da je Jeličić autor teksta na ploči, a ako nije, onda je onaj koji je pisao tekst, pisao na osnovu Jeličićevih pogrešnih tvrdnji.
Kad smo već pomenuli pisanje Aranđela Jeličića o Miki Đorđeviću ne možemo a da se detaljnije ne pozabavimo njegovim tekstom. Prosto je neverovatno da o jednom velikom Brusjaninu on u svom obimnom delu piše jako kratak tekst. Jednom rečju ni manjeg teksta ni više pogrešnih tvrdnji. Sve što je o Miki napisao sve je pogrešio. Zato ćemo detaljno analizirati pomenuti tekst. Pa krenimo redom. Jeličić tvrdi:
- "Mika Đorđević (1897-1942)". Netačno. U ovom radu smo utvrdili da je rođen 15. jula 1896. godine u Brusu a da je streljan 8. juna 1943. godine u Kruševcu.
- "Na dalje školovanje odlazi u Beograd i Zagreb". Pogrešno. Mika se školovao u Brusu, Kruševcu i Beogradu ali ne i u Zagrebu.
- "Jedno vreme živeo je u Čehoslovačkoj". Takođe nije tačno. U periodu 1916 – 1918. godine bio je u logoru kao ratni zarobljenik u tadašnjoj Austro-Ugarskoj, odnosno današnjoj Češkoj, tada Čehoslovačka nije postojala.
- "U filmu o krunisanju kralja Petra I Karađorđevića, bio snimatelj". Neverovatno! Pa Mika je tada imao svega 8 godina, bio je dete, te 1904. godine kada je kralj Petar krunisan. Ova tvrdnja zaista nema nikakvog smisla.
- "Godine 1936/37. u Zagrebu snimao prvi ton film kod nas „Ljubica i Janja". Netačna tvrdnja. Radi snimanja pomenutog filma, Mika je u Zagrebu 1940. godine osnovao filmsko preduzeće "Jugoslavija film", koje prestaje sa radom aprila 1941. godine. Za ovaj period treba vezivati i vreme snimanja filma.
- "Nije bio član partije, ali je bio kurir CK KPJ". Takođe nije tačno. Većina koji se bavili životom i radom Mike Đorđevića tvrde dosta pouzdano da je bio član partije samo je nejasno kada je postao njen član. Mika je bio kurir Pokrajinskog komiteta Komunističke partije Jugoslavije za Srbiju u Beogradu sa Oblasnim komitetom u Kruševcu a ne kurir CK KPJ.
- "Gestapo hapsi Jožu u Kruševcu, maltretira u zatvoru i traži da ona otkrije mesto skrivanja muža Mike". Pogrešno. Jovanka Đorđević je uhapšena u Brusu, a ne u Kruševcu, u isto vreme kada je i Mika uhapšen u Beogradu.
- "Mika Đorđević biva 1942. godine uhapšen od Nemaca na železničkoj stanici u Kruševcu, odveden na Bagdalu i iste godine i streljan".54 Takođe ne odgovara istini. Đorđević je uhapšen 10. maja 1943. godine u Beogradu, a streljan 8. juna 1943. godine na Bagdali u Kruševcu.
Rodni Brus se Miodragu Miki Đorđeviću odužio, tako što mu je dodelio jednu ulicu i što je posle nekoliko pokušaja konačno 11. jula 2006. godine postavljena i spomen-ploča na njegovoj rodnoj kući. U Domu kulture u Brusu, u periodu 7 – 30. avgusta 1982. godine bila je priređena izložba fotografija foto-kino kluba "Mika Đorđević" iz Brusa.55
Na kraju treba reći da je Mika Đorđević od svog rodnog grada zaslužio i mnogo više. Za početak da se isprave greške na spomen-ploči i pokrene festival turističkog filma. Naime, kako opština Brus svoju budućnost vidi u razvoju turizma, mogao bi da se pokrene festival turističkog filma koji bi nosio Mikino ime. Festival bi imao republički ili u najgorem slučaju regionalni karakter. Organizator festivala bila bi Turistička organizacija Brusa. Opština bi tako promovisala svoje turističke potencijale, a Brusjani čuvali sećanje na pionira jugoslovenskog filma, svog sugrađanina Miodraga Miku Đorđevića.
autor teksta: Radoljub Jotić, prof. istorije OŠ "J.J. Zmaj" Brus
foto: u tekstu korišćene fotografije Arhiva Jugoslovenske kinoteke na čemu autor teksta zahvaljuje g-dinu Aleksandru Erdeljanoviću
REZIME - BRUSJANIN - KRALjEV SNIMATELj
Pionir jugoslovenskog filma Miodrag Mika Đorđević rođen je u Brusu 15. jula 1896. godine. Školovao se u Brusu, Kruševcu i Beogradu. Period 1916 – 1918. godine proveo je kao zarobljenik u austrougarskom logoru u češkoj banji Pišćanima. Tu je upoznao buduću suprugu Jožefinu Ledvinu. Od 1920. godine se stalno naselio u Beogradu gde se izdržavao kao bankarski činovnik. Tridesetih godina HH veka posvetio se isključivo snimanju filmova. Po političkom opredeljenju bio je komunista. U periodu 1941 – 1943. godine najviše vremena je provodio u Brusu i Kruševcu. Bio je član prve partijske ćelije u Brusu i glavna veza između Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju u
Beogradu sa Oblasnim komitetom partije u Kruševcu. Posle provale partijske organizacije u Kruševcu, uhapšen je u Beogradu 10. maja 1943. godine. Posle mesec dana mučenja u zatvoru, streljan je u Kruševcu 8. juna 1943. godine.
Kupovinom filmske kamere 1924. godine počinje amaterski da se bavi snimanjem. Kasnije postaje profesionalni snimatelj. Do početka Drugog svetskog rata snimio je više filmova različitih žanrova. Među prvima u Kraljevini Jugoslaviji snima zvučne filmove. Od svih filmova posebno se ističu „Pod jugoslovenskim nebom“ (1934) koji se smatra najboljim turističkim filmom i „Ljubica i Janja“ (1940/41) prvi zvučni dugometražni igrani film sa socijalnom tematikom, koji se smatra njegovim životnim delom. Nažalost, zbog rata film nije završen i gubi mu se svaki trag. Među prijateljima i kolegama 30. godina HH veka Miodrag Đorđević je bio poznat kao „dvorski snimatelj“ zbog svog čestog boravka na dvoru i snimanja važnih događaja iz života kraljevske porodice. Danas se većina njegovih filmova nalazi u Jugoslovenskoj kinoteci u Beogradu, kao dragoceni svedoci jednog vremena.
Radoljub Jotić
KLjUČNE REČI: Đorđevići, Brus, Miodrag Mika Đorđević, Joža Jovanka Đorđević, pionir jugoslovenskog filma, filmski snimatelj, zvučni film, dvorski
Pročitajte i tekst Miodrag Mika Đorđević – Jedan neočekivani heroj iz Brusa
1 Radoslav Lj. Pavlović, Kopaonik, priredio Slobodan Simonović, Brus 2012, 37.
2 Isto, 54.
3 Isto, 56.
4 Radoslav Lj. Pavlović, Podibar i Gokčanica, priredio Slobodan Simonović, Kruševac 2013, 4.
5 IAK, Knjiga venčanih crkve u Brusu za 1895. godinu, redni broj 30.
6 Milovan Matić, Hronologija Brusa i Kopaonika, Brus 2010, 73.
7 IAK, Načelstvo sreza Kopaoničkog, kutija 3, 644.
8 Milovan Matić, navedeno delo, 92.
9 Aranđel C. Jeličić, Bruski tragovi prošlosti i sadašnjosti, knjiga 1, Brus 1999, 699.
10 IAK, Matična knjiga rođenih crkve u Brusu za 1896/97, II knjiga za 1896.godinu, strana 81, redni broj 290.
11 Aranđel C. Jeličić, navedeno delo, 483-484.
12 Slobodan Simonović, Mala enciklopedija kruševačkog kraja, Kruševac 2006, 84.
13 Slobodan Simonović, Enciklopedija Kruševca i okoline, Kruševac 2011, 119.
14 IAK, Načelstvo sreza Kopaoničkog, kutija 3, 412 i 413.
15 IAK, Sud opštine Bruske, kutija 1, 5/1.
16 Milovan Gočmanac, Miodrag Đorđević, Bagdala (Kruševac), br. 171-172 (jun-jul 1973), 3-4.
17 Saša Simić, Jožina velika putovanja, Pobeda (Kruševac), br. 787, (20. mart 1964), 5.
18 Saša Simić, navedeno delo, 5.
19 IAK, Knjiga venčanih crkve u Brusu 1917/1921, 23.
20 Vreme (Beograd), br. 5.328 (petak, 13. novembar 1936), 9.
21 Vreme (Beograd), br. 5.329 (subota, 14.novembar 1936), 11.
22 Politika, ( četvrtak, 8.decembar 1938), 8.
23 Politika, (utorak, 13.decembar 1938), 4.
24 Aranđel C. Jeličić, navedeno delo, 483.
25 Biljana Bošnjak, Kraljev snimatelj – komunista, NIN (Beograd), br. 3.127, 2.decembar 2010, 63.
26 Milovan Matić, navedeno delo, 111.
27 Milovan Gočmanac, navedeno delo, 5.
28 Đorđe Matić Kekeran, U talasima revolucije, Kruševac 1961, 142-143; Saša Simić, navedeno delo, 5.
29 Đorđe Matić Kekeran, navedemo delo, 146.
30 Krsta Milosavljević, Tamo gde je Slobodište, Novi Sad 1969, 97.
31 Đorđe Matić Kekeran, navedeno delo, 264.
32 Milovan Gočmanac, navedeno delo, 5.
33 Krsta Milosavljević, navedeno delo, 95.
34 Pobeda (Kruševac), br. 29, 16.jun 1945, 3.
35 Slavoljub Bojić, Obeležje za Miku, Pobeda (Kruševac), 18.avgust 2006, 16.
36 www.jorgoslovlje.blogspot.rs/2011/10/kostina-prica.html.
37 Milovan Gočmanac, navedeno delo, 4.
38 Saša Simić, Velika navedeno delo, 5.
39 Milovan Gočmanac, navedeno delo, 4.
40 Krsta Milosavljević, navedeno delo, 90-91.
41 Milovan Matić, navedeno delo, 164.
42 Saša Simić, navedeno delo, 5.
43 Biljana Bošnjak, navedeno delo, 63.
44 Milovan Gočmanac, navedeno delo, 3-4.
45 www.jorgoslovlje.blogspot.rs/2011/10/kostina-prica.html.
46 http://www.suedslavistik-online.de/02/jovicic.pdf.
47 Politika, utorak, 18. avgust 1931, 5.
48 Dejan Kosanović, Kinematografija i film u Kraljevini SHS/Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941, Beograd 2011, 80.
49 Stanislav Simić, Potraga za Ljubicom i Janjom, Arena (Zagreb), br. 175. 1. maj 1964, 15.
50 Biljana Bošnjak, navedeno delo, 62-63.
51 Aranđel C. Jeličić, navedeno delo, 483-484.
52 Slobodan Simonović, Mala enciklopedija kruševačkog kraja, 84.
53 Slobodan Simonović, Enciklopedija Kruševca i okoline, 119.
54 Aranđel C. Jeličić, navedeno delo, 483-484.
55 Milovan Matić, navedeno delo, 195.
SUMMARY - IZVORI I LITERATURA
IAK, Knjiga venčanih crkve u Brusu za 1895. godinu.
IAK, Knjiga venčanih crkve u Brusu 1917/1921. godinu.
IAK, Matična knjiga rođenih crkve u Brusu za 1896/97, II knjiga za 1896. godinu.
IAK, Načelstvo sreza kopaoničkog, kutija 3, 412 i 413.
IAK, Načelstvo sreza kopaoničkog, kutija 3. 644.
IAK, Sud opštine Bruske, kutija 1, 5/1.
Slavoljub Bojić, Obeležje za Miku, Pobeda (Kruševac), (18.avgust 2006)
Biljana Bošnjak, Kraljev snimatelj – komunista, NIN (Beograd), br. 3.127 (2. decembar 2010), 62-63.
Petar Volk, Istorija jugoslovenskog filma, Beograd 1986.
Vreme (Beograd), br. 5.328 (13. novembar 1936); br. 5.329 (14. novembar 1936).
Milovan Gočmanac, Miodrag Đorđević, Bagdala (Kruševac), br. 171-172 (jun-jul 1973), 3-5.
Aranđel C. Jeličić, Bruski tragovi prošlosti i sadašnjosti, knjiga 1, Brus 1999.
Kića (Niš), br. 12 (18.mart 1907); br. 18 (29.april 1907); br. 22 (27.maj 1907); br. 26 (24.jun 1907); br 44 (28.oktobar 1907); br. 9 (24.februar 1908); br. 12 (23.mart 1908); br. 25 (15.jun 1908); br. 36 (31.avgust 1908); br. 37 (7.septembar 1908); br. 28 (11.jul 1910); br. 32 (8.avgust 1910); br. 33 (14.avgust 1911).
Dejan Kosanović, Kinematografija i film u Kraljevini SHS/Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941, Beograd 2011.
Đorđe Matić Kekeran, U talasima revolucije, Kruševac 1961.
Milovan Matić, Hronologija Brusa i Kopaonika, Brus 2010.
Krsta Milosavljević, Tamo gde je Slobodište, Novi Sad 1969.
Radoslav Lj. Pavlović, Kopaonik, priredio Slobodan Simonović, Brus 2012.
Radoslav Lj: Pavlović, Podibar i Gokčanica, priredio Slobodan Simonović, Kruševac 2013.
Mihajlo Al. Popović, Zapisi sa periferije, Beograd 1982.
Saša Simić, Jožina velika putovanja, Pobeda (Kruševac), br. 787 (20. mart 1964).
Saša Simić, Major Tadija iz Brusa, Pobeda (Kruševac), br. 801 (3. jul 1964).
Stanislav Simić, Potraga za Ljubicom i Janjom, Arena (Zagreb), br. 175 (1.maj 1964).
Slobodan Simonović, Enciklopedija Kruševca i okoline, Kruševac 2011.
Slobodan Simonović, Mala enciklopedija kruševačkog kraja, Kruševac 2006.
Pobeda (Kruševac), br. 29 (16. jun 1945).
Politika, br.8.359 (18. avgust 1931); br. 10.968 (8. decembar 1938); br. 10.972 (13. decembar 1938).
U radu korišćeno i više dokumenata iz lične arhive Milovana Matića iz Botunje.
http://www.suedslavistik-online.de/02/jovicic.pdf
www.jorgoslovlje.blogspot.rs/2011/10/kostina-prica.html